Yeryüzünü saran hava tabakasına atmosfer denir. Peki atmosferin katmanları ve özellikleri nelerdir? Atmosferde bulunan gazlar nelerdir? Atmosferin önemi nedir? Atmosferin faydaları nelerdir? Atmosfer hakkında ilginç bilgiler...

Yerçekiminin etkisiyle dünyayı çepeçevre saran gaz ve buhar tabakasına atmosfer denir.

ATMOSFERİN KATMANLARI NELERDİR?

Dünya’yı saran gazların bileşimleri ve yoğunlukları birbirinden farklı olduğu için katmanlara ayrılmaktadırlar. Atmosferin katmanları beşe ayrılır:

1. Troposfer: Troposfer Dünya’ya en yakın olan katmandır. İçinde bulundurduğu gazların yoğunluğu fazla olduğu için troposfer, yerçekiminin de etkisiyle Dünya’ya en yakın katmanı oluşturmaktadır. Bu katmanda Dünya’nın tüm meteorolojik olayları oluşmaktadır. Troposfer ekvator üzerinde yaklaşık olarak 18 km kalınlıktan oluşmakta ve içinde Dünya için gerekli gazlar bulundurmaktadır.

2. Stratosfer: Stratosfer, troposfer katmanının üstünde yer almaktadır. Bu katmanın en önemli özelliği hava tutucu olmasıdır ve bundan dolayı hava kirliliği Dünya’da kalıcı olmaktadır. Stratosferin kalınlığı yaklaşık olarak 55 km’dir. Yapılan ölçümlerle bu tabakadaki sıcaklığın -50 C olduğu tespit edilmiştir.

3. Mezosfer: Mezosfer, stratosfer tabakasından sonra gelmektedir. Bu tabakanın kalınlığı yaklaşık olarak 85 km’dir. En önemli özelliği bu katmanda sürtünmenin yüksek olması ve küçük gök taşlarının sürtünmeyle buharlaşarak kaybolmasını sağlamaktır. Mezosfer kendi içinde iki kısma ayrılmaktadır.

a. Ozonosfer: Ozon gazları bu kısımda bulunmakta ve böylece güneşten gelen ultraviyole ışınlar bu tabakada tutulmaktadır. Ozonosfer Dünya için koruyucu bir tabakadır.

b. Kemosfer: Güneş’ten gelen zararlı ışınların bir miktarı da burada tutulmaktadır. Gazlar bu katmanda iyonlara ayrışmaktadır.

4. Termosfer: Termosfer, mezosfer katmanından itibaren yaklaşık 400 km kalınlıkta olan tabakadır. Termosfer atmosferin en kalın katmanlarından biridir. Yapılan ölçümlerde bu katmandaki sıcaklığın 1500 C civarında olduğu ölçülmüştür.

5. Ekzosfer: Ekzosfer Dünya’yı en dıştan çevreleyen atmosferin dış tabakasıdır. Kesin sınırı bilinmemekte ama ekzosfer katmanının sınırı atmosferin başlangıcından 10.000 km yükseklikte olduğu kabul edilmiştir. Bu katmanda yerçekimi çok düşük olduğu için yapay uydular bulunmaktadır. Ekzosfer katmanından sonra boşluğa geçiş olmaktadır.

ATMOSFERİN ÖZELLİKLERİ NELERDİR?

Atmosfer dünyayı çepeçevre saran gaz örtüsüdür. Meteoroloji, atmosferin bileşimi, katları gibi fiziksel özelliklerini inceler.

Atmosferdeki değişik gazlar yerçekimi etkisiyle çeşitli yükseltilerde bulunurlar. Yerden yükseldikçe yoğunlukları azalır. Toplam kalınlığı 10 bin km dolayındadır. Yerçekiminin bittiği yerde atmosfer de biter ve uzay boşluğu başlar. Ağır gazlar (O2, N, CO2) yere yakın alt tabakalarda, hafif gazlar ise üst tabakalarda yer alır.

ATMOSFERİ OLUŞTURAN GAZLAR

Atmosferdeki gazların % 78’ini azot % 21’ini ise oksijen oluşturur. Kalan %1’lik bölümü ise asal gazlar (Hidrojen, Helyum, Argon, Kripton, Ksenon, Neon) oluşturur.

Her zaman bulunan ve oranı değişen gazlar; su buharı ve karbondioksittir. Her zaman bulunmayan gazlar; ozon ve tozlardır.

Su buharı: Yere ve zaman göre oranı en çok değişen gazdır. Yeryüzünün aşırı ısınıp, soğumasını engeller. Yağış, bulut, sis gibi hava olaylarının doğuşunu sağlar.

Karbondioksit: Atmosferin güneş ışınlarını emme ve saklama yeteneğini artırır. Havada karbondioksit (CO2) miktarının artması sıcaklığı artırıcı, azalması ise sıcaklığı düşürücü etki yapar.

Ozon: Hava içindeki oksijen (O2) mor ötesi (ultraviyole) ışınlarının etkisi altında ozon (O3) haline geçer. Ozon gazı, içinde hayatın gelişmesine olanak vermez ancak atmosferin üst katmanlarında ultraviyole ışınlarını emerek yeryüzündeki yaşam üzerinde olumlu bir etki yapar.

ATMOSFERİN ÖNEMİ NEDİR?

Atmosfer güneşten gelen zararlı ışınları tutma özelliğine sahiptir.

Atmosfer yaşam için gerekli olan gazları içinde bulundurur.

Atmosfer dünyanın aşırı ısınmasını ve soğumasını engellemektedir.

Atmosfer meteorolojik olayların görülmesini sağlar.

Atmosfer güneş ışınlarının dağılmasını sağlar. Böylece gölgede kalan kısımların da aydınlanması sağlanmış olur.

Atmosfer ışığı, sesi ve sıcaklığı geçirir ve bunların iletimini sağlar.

Atmosfer uzaydan gelen meteorların parçalanmasında görev alır.

Atmosfer yerçekimi sayesinde tutulur.

Atmosfer büyük ölçüde gezegenin iç katmanlarından kaynaklanan gazların yanardağ etkinliği ile yüzeye çıkması sonucunda oluşur.

Atmosfer gezegenin tarihi boyunca dünya dışı kaynaklardan beslenmiş ve aynı zamanda etkilenmiştir.

Atmosfer su buharını tutarak ve yoğunlaştırarak su buharının uzaya kaçmasını önlemektedir. (Kaynak: Editörün notları)

ATMOSFERİN FAYDALARI NELERDİR?

Varlık âleminin raksı, öylesine muntazamdır ki, bir adım yanlış atılsa, tüm ahenk bozulur. İşte burada akıl sahipleri için alınacak dersler vardır.

Atmosfer; sıcaklık, basınç, nem değeri ve içinde cereyan eden hâdiseler bakımından farklı tabakalara ayrılmıştır. İlk tabaka Troposfer’dir ve yağmur, kar, rüzgâr gibi hâdiseler burada cereyân eder. Yerden 16 km yukarıya kadar uzanan bu tabakanın sıcaklığı giderek azalır, -56°C’ye kadar düşer. Havanın bu katında mükemmel bir devr-i dâim sistemi tesis edilmiştir.

Dünya’nın ekseni bir parça eğik olduğu için şualar/ışınlar sadece ekvator bölgesine dik gelmez. Böylece tropikal bölgelere ısı dağıtılmış olur. Bu bölgelerde havanın ve yeryüzünün daha çok ısınması neticesinde bol miktarda ısı depo edilir. İşte bu ısının toplanması, rüzgârlar için gerekli kuvvet ve enerjinin sağlanması demektir.

Denizlerden buharlaşan binlerce ton su, havanın yumuşak sırtına biner. Rüzgâr onları önüne katarak suya muhtaç karalara nakleder. Bu devr-i dâim neticesinde devamlı yağışlı ve kurak bölgeler yerine, mükemmel bir plân ve usûl dâiresinde her bölge suya ve rahmete kavuşur.

Atmosferin çok mükemmel bir plânla dolaştırılması neticesinde ısı nakli yapılır. Alçak ve yüksek basınç sistemlerinin kuzey-güney istikâmetindeki hareketleri ve üst seviyedeki kuvvetli rüzgâr akımlarının yardımıyla, bir taraftan kuzey enlemlerindeki soğuk hava daha aşağı enlemlere inerken, güneydeki sıcak hava da yukarı enlem derecelerine çıkar.

Güneş’in yeryüzüne farklı şiddetlerde ısı vermesi, atmosferdeki hava kütlelerinin de farklı sûrette ısınmasına yol açar ve ısınan hava, aldığı emirle derhâl yukarı çıkar. Sonra yerine soğuk hava gelir. Böylece yeryüzünde sıcak havanın bulunduğu yerde alçak basınç, soğuk havanın bulunduğu yerde ise yüksek basınç merkezleri denilen hareketli hava kaynakları teşekkül eder. Sonuçta minik hava zerreleri rüzgâr hâlinde hareket etmeye başlar. Bu sâyede atmosferdeki nem, sıcaklık, yoğunluk, enerji ve bitkilerin üremesini sağlayan çiçek tozları, gerekli yerlere nakledilir.

ATMOSFER İLE İLGİLİ AYETLER

Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Biz, rüzgârları aşılayıcı olarak gönderdik ve gökten bir su indirdik de onunla su ihtiyacınızı karşıladık. Onu hazinelerde depolayan da siz değilsiniz.” (el-Hicr, 22) (Ayetin tefsiri için tıklayınız...)

Âd Kavmi’nin rüzgârla nasıl helâk edildiğini ifâde eden aşağıdaki âyet-i kerîme bu hakîkatin tipik bir misâlidir:

“Biz onların üstüne, uğursuzluğu sürekli olan bir günde gürültülü ve dondurucu bir rüzgâr gönderdik. O rüzgâr, insanları, sökülmüş hurma kütükleri gibi yere seriyordu.” (el-Kamer, 19-20) (Ayetin tefsiri için tıklayınız...)

Kâinattaki bütün varlıklar gibi rüzgârlar da, Cenâb-ı Hakk’ın hükümranlığına mutlak bir itaatle boyun eğmektedir. Rabbimiz dilediğinde insanoğluna rahmet vesîlesi olmakta, yine Rabbimiz emrettiğinde de helâk edici bir kahır tecellîsine dönüşmektedir. (Osman Nûri Topbaş, Tefekkür, Erkam Yayınları)

İslam ve İhsan