Buhara Tarihi

Buhara ne demek? Buhara neresidir? Buhara hangi ülkenin sınırları içindedir? Buhara’da gezilecek yerler nelerdir? Buhara’nın Türk-İslam dünyası açısından önemi nedir? Türk-İslam medeniyetinin 2.500 yıllık şehri: Buhara’nın tarihi...

Tarihi yapıları, havuzları, park ve bahçeleriyle çölün ortasında vahayı ve açık hava müzesini andıran şehrin isminin, eski Soğd dilindeki “kale”, “tapınak” anlamına gelen “vihara” kelimesinden türediği sanılıyor.

Orta Asya’nın en büyük çöllerinden olan Kızılkum’un ortasında Zerefşan Ovası’nın aşağı kesiminde yer alan Buhara şehri, Türk-İslam medeniyetinde önemli bir yere sahiptir. Tarihte Doğu ile Batı’yı İpek Yolu üzerinden bağlayan, kültürlerin, dinlerin ve ticaretin kesişme noktası olan Buhara, tarihi ve kültürel zenginlikleriyle göz kamaştırıyor.

İSLAMİYET’İN KUBBELERİ

Yüzyıllarca Orta Asya’da Türk devletlerinin siyasi ve kültür merkezlerinden olan Buhara, yetiştirdiği bilim ve din adamlarıyla dünyada “Kubbet-ül İslam” unvanına sahip 3 şehirden biri sayılır. “İslamiyet'in kubbeleri” anlamına gelen 3 şehir: Buhara, Ahlat ve Belh şehirleridir.

BUHARA’NIN ALTIN ÇAĞI

Buhara, 9. yüzyılın ortasından 10. yüzyılın sonuna kadar Samanîler’in başkenti oldu. Samanî Devleti’nin yıkılmasından sonra Karahanlılar’ın yönetimi altına girdi. Daha sonra Karahitaylar’ın eline geçince, siyasi ehemmiyetini kaybetti. Buhara, Samanîler ve Karahanlılar zamanında kültürel altın çağını yaşadı.

Samanî hükümdarları âlim, edip ve şairleri himaye ettikleri için çok sayıda edip ve şair Buhara’da toplandı. Birçok saray, medrese, cami ve mescidler inşaa edildi. Buralardan yetişen âlimler İslamiyet’in yayılmasına hizmet ettiler.

İlmin yanında sanayi de gelişti. Özel kumaşlar dokunan Darü’t-Tıraz yaptırıldı. Buhara’da dokunan kumaşlar, halılar, kilimler, yünlü ve pamuklular, seccadeler çeşitli ülkelere ihraç edildi. Buhara ve etrafında ziraat, ticaret ve sanayi çok gelişti, çok büyük çarşılar inşa edildi.

Alaeddin Muhammed Tekiş 1207’de Buhara’yı Harzemşah Devleti’ne dahil etti. Bu dönemde Buhara mâmur hale getirildi. Şehrin çeşitli yerlerine medreseler, kütüphaneler ve camiler yapıldı, şehrin kalesi tamir ettirildi. Harzemşahların idaresi bir müddet daha devam etti. Muhammed Tekiş 1217-18’de Buhara’da Abbasî halifesi Nasır adına okunmakta olan hutbeye son verdi.

MOĞOL İSTİLASI

1220 yılında Moğol Hakanı Cengiz Han büyük bir ticaret kervanı Harzemşahlar’ın başkentine gönderdi. lta Valisi İnalcık, Otrar’da gelen kervanı casuslukla itham ederek görevlileri tutuklatıp mallarına el koydu, bununla da yetinmeyip aralarından birkaçını idam ettirdi. Cengiz Han bunu haber alınca, Harzemşah hükümdarı Alaattin Muhammed’e elçiler yollayarak zararın giderilmesini ve İnalcık’ın kendisine teslim edilmesini istedi. Ancak bu teklifi reddeden Alaattin Muhammed, Moğolları güçsüz gördü ve elçilerin saçlarını yüzlerini yaktırarak geri yolladı. Bunu hakaret sayan Cengiz Han Harzemşahlar’ın üzerine büyük bir ordu gönderdi. Cengiz Han’ın oğlu Çağatay Otrar’ı zapt edip yağmalarken, bu sırada Cengiz Han da kendi komutasındaki ordu ile Buhara’yı tamamen yaktı. 30 bin kişi katledildi. Bu, tarihin gördüğü en zalimâne hadiselerden biridir. Şehir tamamen yağma edilirken, insanlığın kültürel hazinesi sayılacak önemdeki eserler yakıldı.

BUHARA’DA YETİŞEN ALİMLER

Moğol istilası öncesi dönemde Buhara, İslam medeniyetini derinden etkileyecek büyük bilginler yetiştirdi ki, bunların en meşhuru İmam el-Buhari’dir. Buhara’ya yolu düşen ve yetişen diğer âlimlerden bazıları:

Hakim Tirmizî,
Muhammed bin Selam el-Bikendî,
Abdullah bin Muhammed el-Müsnedî,
Muhammed bin Yusuf el-Bikendi,
İbrahim bin el-Eş’as,
İmam-ı Muhammed Şeybani,
Yusuf-i Hemedani,
Abdülhalık-ı Goncdüvanî,
Şah-ı Nakşibend,
Hace Muhammed Parisa,
Seyyid Emir Külal ve
Mahmud Buhari Hazretleri’dir.

Müslümanlar Buhara’yı fethettikten sonra, pek çok cami, medrese ve kütüphane gibi mimarî eserler yaptılar. Yuvarlak tuğla payeler üzerine sivri kemerli ve kubbeli bir yapı olan ve zamanımıza kadar ulaşan Hazer Degaron Camiî, Karahanlılar tarafından yaptırıldı. Her kubbenin etrafı tonozlarla çevrili olan cami, 1121 senesinde inşaa edildi. Kuli Hatun ve Hakim Tirmizî türbeleri de zamanımıza kadar ulaşan eski eserler arasında olmakla birlikte, bakımsızlıktan yıkılmaya yüz tuttu.

Ayrıca Uluğ Bey tarafından yaptırılan Uluğ Bey Medresesi, 15. yüzyıl mimarisinin güzel bir örneğidir. 1536’da yapılan Mir Arab Medresesi ile 1652’da yapılan Abdülaziz Han Medresesi, 16. yüzyıl mimarisini çok güzel temsil eder. Buhara’da son medrese, 1807’de Niyazi Kul tarafından yaptırılan Dört Kuleli Medrese’dir.

RUS İSTİLASI

Rusya’da komünist rejim, iktidarı ele geçirdikten sonra Maveraünnehir’de birçok ibadethaneyi yıktı. Yalnız Buhara vilayetinde 360 cami ve mescid yıktırıldı. Uluğ Bey Medresesi’ni bıraktılar ki, o da din aleyhtarlığı için müze olarak kullanıldı. Buhara kütüphanelerinde bulunan binlerce Kur’an-ı kerim ve hadis-i şerif kitapları başta olmak üzere, bütün dini eserleri toplayıp yakan komünistler, sokaklarda yırtarak ayaklar altında çiğnediler. Halkın evlerinde bulunan dini, milli ve tarihi kitaplara varıncaya kadar toplayıp imha ettiler. Kitapları teslim etmek istemeyen binlerce Müslümanı da hunharca şehit ettiler.

Rus işgalinden sonra başkenti Taşkent olan Özbekistan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin bir şehri haline gelen Buhara’da Sovyet idaresine karşı başlatılan silahlı mukavemet 1926 yılına kadar sürdü. 1923 sonunda Buhara hükümeti tamamen Rus kontrolü altına alındı. Halkın büyük bir kısmı Afganistan’a, geri kalanı da kırsal alanlara ve Özbekistan şehirlerine kaçtı. 1930 ve 1940’lı yıllarda da baskılar sebebiyle bir göç daha yaşandı. Şehrin nüfusu tamamen azaldı.

Özbekistan 1 Eylül 1991’de bağımsızlığını kazandı.

Buhara topraklarından elde edilen doğal gazın boru hattıyla Urallar’a, Avrupa’nın bir kısmına ve diğer Orta Asya ülkelerine nakledilmesi, şehrin ticarî ve ekonomik yönden önemini arttırmaktadır. Buhara’nın bugünkü nüfusu; Özbekler, Türkmenler, Kırgızlar, Kazaklar, Tatarlar, Uygurlar, Tacikler, Ruslar, Ukraynalılar ve Yahudilerden meydana gelmektedir. Buhara şehri Özbekistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra tekrar ilim, kültür ve ticaret merkezi olmaya namzet görünmektedir.