Darbe Nedir? Tarihte Darbe Yaşamış Ülkeler Hangileridir?

Askerî darbe, bir ülkede silahlı kuvvetler mensuplarının silah zoru ile ülke yönetimine el koyması. Hükûmetlerin, ekonomik ve sosyal sorunları çözmekte başarısız oldukları iddiası, cuntacılar tarafından askeri darbelerin başlıca sebebi olarak gösterilir. Zaman zaman ordu tarafından hükûmetlere verilen muhtıralar da darbe benzeri sonuçlar doğurabilir.

Darbeciler genellikle ordunun yapacakları eyleme karşı tarafsız kalmasını fırsat bilerek iktidarı ele geçirerek, lideri devirir; radyo, TV gibi iletişim kanallarını işgal ederek hükûmet daireleri üzerinde otorite kurar; elektrik santralleri gibi temel altyapı tesislerini ve birçok kurumu kontrol altına alır.

ASKERÎ DARBE SONRASI HÜKÛMET ŞEKİLLERİ

Darbe sonrasında ordu kurulacak hükûmetin şekli sorunuyla karşı karşıya kalır. Latin Amerika'da darbeden sonra değişik rütbede askerlerden oluşan cunta yönetimi oldukça yaygındır. Afrika'da ve Türkiye'de ise cunta ile birlikte çalışacak devrimci bir meclis oluşturma ve bu meclis üyelerinin de cunta tarafından seçilmesi yöntemi yaygın olarak kullanılır. 27 Mayıs 1960 ve 12 Eylül 1980 darbeleri ile yönetimi ele geçiren cuntalar olan Milli Birlik Komitesi ya da Milli Güvenlik Kurulu, ülkeyi mutlak biçimde yönetmiş; aynı zamanda Kurucu Meclis ya da Danışma Meclisi adıyla cunta tarafından seçilen sivil temsilcilerin olduğu ancak MBK ya da MGK karşısında bir hayli zayıf bir de meclis oluşturulmuştur.

DÜNYADA DARBELER

Darbeler siyaset tarihinin uzun zamandır bir parçasıdır. Örneğin Roma İmparatoru Jül Sezar bir darbe kurbanı olmuştur ve bazı Roma imparatorları iktidara darbeyle gelmiştir. 1799'da Napolyon da Fransa'da iktidarı bir darbeyle ele geçirmişti. Antik Yunan ve Hindistan kentlerinde darbeler fazlasıyla yaygındı.

Askerî darbeler 20. yüzyılda yaygın biçimde Latin Amerika'da Arjantin, Şili, Asya'da Birmanya, Afrika'da ve Avrupa'da Yunanistan,Asya'da Türkiye gibi özellikle gelişmekte olan ülkelerde gözlenmiştir.

20. asrın sonlarına doğru darbeler başta gelişmekte olan ülkeler olmak üzere dünyada bir hayli yagınlaştı: Latin Amerika'da, Asya'da, Afrika'da, Avrupa'da. 1980'lerden sonra darbeler daha az sıklıkta görülmeye başlandı. Hükûmetlerin sosyal ve ekonomik sorunları çözmekte yaşadıkları sorunlar ve dolayısıyla ortaya çıkan yeni sorunlar bu darbelerin başlıca sebeplerini oluşturmaktadır.

ŞİLİ

Bütün bu görünür sebeplerin yanında darbeler ayrıca güçlü devletler tarafından zayıf ve küçük devletler üzerindeki emellerini gerçekleştirmede etkili bir silah olarak kullanılmaktadır. Bunun en canlı örneği Şili'de Salvador Allende hükûmetinin devrilmesi ve Allende'nin öldürülmesiyle sonuçlanan darbedeki ABD ve CIA etkisinde görülebilir.

VENEZUELA

2002'de Venezuela'da oy çokluğu ile seçilmiş olan Hugo Chavez'e karşı ABD destekli bir darbe yapıldı; darbe başarılıydı ama hemen yıkıldı. Darbenin etkisi Chavez yanlısı halk gösterileri, ordunun Chavez yanlısı tutumu sebebiyle kolayca ortadan kalktı. Chavez darbeden 2 gün sonra yeniden iktidarı ele geçirdi, askerî cunta dağıtıldı. Bu gibi durumlarda halk gösterilerinin darbeleri ters çevirebileceği ve istedikleri liderleri geri getirip iktidara oturtabilecekleri anlaşılmış oldu. Hatta bu olaydan sonra Chavez'e yönelik halk desteğinin daha da artması darbeden istenilen sonucun tam aksine bir gelişme oldu.

TÜRKİYE

Türk Silahlı Kuvvetleri, iç güvenliğin tehdit altında olduğunu ifade ederek zaman zaman sivil yönetime müdahale etmiştir. Bu müdahalelerde temel hukuki dayanak Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu'nun 35. maddesinde yer alan "Madde 35 - Silahlı Kuvvetlerin vazifesi; Türk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmiş olan Türkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktır."hükmü olmuştur. Ancak 12 Eylül Darbesi'nin yargılanması için hazırlanan iddianamede bu maddenin darbeye meşruiyet kazandırmayacağı ve hiçbir kanun maddesinin Anayasa’nın üzerinde olamayacağının altı çizildi. Devlet düzeninin temel kurumlarından TBMM ve tüm hak ve özgürlükleri ortadan kaldırmak için 35. maddeyi gerekçe göstermenin hukuka aykırılığa kılıf bulma gayreti olduğu aktarıldı.

TSK 1960 ve 1980 yıllarında iki kez yönetime el koymuş, 1971 ve 1997 yıllarında ise postmodern darbe ile hükûmeti istifaya zorlamıştır.

Türkiye 1950 yılındaki demokratik seçimlerle çok partili hayata geçiş yaptığı dönemden sonra, millet iradesine dayanan demokratik düzen neredeyse her on yılda bir askeri müdahalelerle kesintiye uğradı. İlki 27 Mayıs 1960'da olmak üzere; 12 Mart 1971'de (muhtıra), 12 Eylül 1980'de, 28 Şubat 1997'de (postmodern darbe) ve 15 Temmuz 2016'da arka arkaya askeri müdahalelere tanık oldu.

YUNANİSTAN'IN NATO'YA ALINMASI

NATO'nun askerî kanadından 1974'te çıkan Yunanistan'ın, karşılığında Türkiye'ye hiçbir taviz verilmeden 1981'de veto edilmeden tekrar NATO'ya kabulü de ancak 12 Eylül 1980 darbesinden sonra mümkün olabilmiştir.

TARİHTE DARBE YAŞAMIŞ ÜLKELER

AFRİKA

Cezayir: 1965–1976,1992–1994
Benin: 1963–1964,1965–1968,1969–1970,1972–1975
Burkina Faso: 1966–1977,1980–1991
Burundi: 1966–1974,1976–1979,1987–1992
Orta Afrika Cumhuriyeti: 1966-1.979,1981-1986,2003-2005, 2013-2014
Çad: 1975-1979,1982-1989
Komorlar: 1999–2002
Demokratik Kongo Cumhuriyeti: 1965-1971, 1971-1997
Kongo Cumhuriyeti: 1968–1969,1977–1979
Fildişi Sahili: 1999–2000
Mısır: 1953-1956,2011-2012,2013-Günümüz
Ekvator Ginesi: 1979–1987
Etiyopya: 1974-1987
Gambiya: 1994-1996
Gana: 1966-1969,1972-1975,1975-1979,1981-1993
Gine: 1984-1990,2008-2010
Gine-Bissau: 1980-1984,1999,2003,12.04.2012-11.05.2012
Lesotho: 1986–1993
Liberya: 1980-1984
Libya: 1969-1977,1977-2011
Madagaskar: 1972–1976
Mali: 1968-1992,21 Mart 2012-12 Nisan 2012
Moritanya: 1978-1979,1979-1992,2005-2007,2008-2009
Nijer: 1974-1989,1996,1999,2010-2011
Nijerya: 1966-1975,1975-1979,1983-1985,1985-1993,1993-1998,1998-1999
Ruanda: 1973-1975
Sao Tome ve Principe: 1995,2003
Sierra Leone: 1967-1968,1992-1996,1997-1998
Somali: 1969-1976,1980-1991
Sudan: 1958-1964,1969-1971,1985-1986,1989-1993
Togo: 1967–1979
Uganda: 1971-1979,1985-1986

KUZEY VE GÜNEY AMERİKA

Arjantin: 1930-1932,1943-1946,1955-1958,1966-1973,1976-1983
Bolivya: 1839-1843,1848,1857-1861,1861,1864-1872,1876-1879,1899, 1920-1921,1930-1931,1936-1940,1946-1947,1951-1952,1964-1966,1970-1982
Brezilya: 1889-1891,1930-1946,1964-1985
Şili: 1924-1925,1927-1931,1973-1990
Kolombiya: 1953–1958
Kosta Rika: 1868-1870,1876-1882,1917-1919
Küba: 1933,1952-1959
Dominik Cumhuriyeti: 1899,1930-1961
Ekvador: 1876-1883,1935-1938,1947,1963-1966,1972-1979
El Salvador: 1885-1911,1931-1979
Guatemala: 1944-1945,1954-1957,1957-1966,1970-1986
Haiti: 1950,1956-1957,1957-1990,1991-1994
Honduras: 1956-1957,1963-1971,1972-1982
Meksika: 1876,1877-1880,1884-1911
Nikaragua: 1937-1956,1967-1979
Panama: 1968-1989
Paraguay: 1940-1948,1954-1989
Peru: 1842–1844,1865–1867,1872,1879–1881,1914–1915,1930–1931,1948–1950, 1962–1963,1968–1980
Surinam: 1980-1988
Uruguay: 1865–1868,1876–1879,1933–1938,1973–1985
Venezuela: 1858–1859,1859–1861,1861–1863,1908–1913,1922–1929,1931–1935i1948–1958