Darbe Nedir? Tarihte Darbe Yaşamış Ülkeler Hangileridir?
Askerî darbe, bir ülkede silahlı kuvvetler mensuplarının silah zoru ile ülke yönetimine el koyması. Hükûmetlerin, ekonomik ve sosyal sorunları çözmekte başarısız oldukları iddiası, cuntacılar tarafından askeri darbelerin başlıca sebebi olarak gösterilir. Zaman zaman ordu tarafından hükûmetlere verilen muhtıralar da darbe benzeri sonuçlar doğurabilir.
Darbeciler genellikle ordunun yapacakları eyleme karşı tarafsız kalmasını fırsat bilerek iktidarı ele geçirerek, lideri devirir; radyo, TV gibi iletişim kanallarını işgal ederek hükûmet daireleri üzerinde otorite kurar; elektrik santralleri gibi temel altyapı tesislerini ve birçok kurumu kontrol altına alır.
ASKERÎ DARBE SONRASI HÜKÛMET ŞEKİLLERİ
Darbe sonrasında ordu kurulacak hükûmetin şekli sorunuyla karşı karşıya kalır. Latin Amerika'da darbeden sonra değişik rütbede askerlerden oluşan cunta yönetimi oldukça yaygındır. Afrika'da ve Türkiye'de ise cunta ile birlikte çalışacak devrimci bir meclis oluşturma ve bu meclis üyelerinin de cunta tarafından seçilmesi yöntemi yaygın olarak kullanılır. 27 Mayıs 1960 ve 12 Eylül 1980 darbeleri ile yönetimi ele geçiren cuntalar olan Milli Birlik Komitesi ya da Milli Güvenlik Kurulu, ülkeyi mutlak biçimde yönetmiş; aynı zamanda Kurucu Meclis ya da Danışma Meclisi adıyla cunta tarafından seçilen sivil temsilcilerin olduğu ancak MBK ya da MGK karşısında bir hayli zayıf bir de meclis oluşturulmuştur.
DÜNYADA DARBELER
Darbeler siyaset tarihinin uzun zamandır bir parçasıdır. Örneğin Roma İmparatoru Jül Sezar bir darbe kurbanı olmuştur ve bazı Roma imparatorları iktidara darbeyle gelmiştir. 1799'da Napolyon da Fransa'da iktidarı bir darbeyle ele geçirmişti. Antik Yunan ve Hindistan kentlerinde darbeler fazlasıyla yaygındı.
Askerî darbeler 20. yüzyılda yaygın biçimde Latin Amerika'da Arjantin, Şili, Asya'da Birmanya, Afrika'da ve Avrupa'da Yunanistan,Asya'da Türkiye gibi özellikle gelişmekte olan ülkelerde gözlenmiştir.
20. asrın sonlarına doğru darbeler başta gelişmekte olan ülkeler olmak üzere dünyada bir hayli yagınlaştı: Latin Amerika'da, Asya'da, Afrika'da, Avrupa'da. 1980'lerden sonra darbeler daha az sıklıkta görülmeye başlandı. Hükûmetlerin sosyal ve ekonomik sorunları çözmekte yaşadıkları sorunlar ve dolayısıyla ortaya çıkan yeni sorunlar bu darbelerin başlıca sebeplerini oluşturmaktadır.
ŞİLİ
Bütün bu görünür sebeplerin yanında darbeler ayrıca güçlü devletler tarafından zayıf ve küçük devletler üzerindeki emellerini gerçekleştirmede etkili bir silah olarak kullanılmaktadır. Bunun en canlı örneği Şili'de Salvador Allende hükûmetinin devrilmesi ve Allende'nin öldürülmesiyle sonuçlanan darbedeki ABD ve CIA etkisinde görülebilir.
VENEZUELA
2002'de Venezuela'da oy çokluğu ile seçilmiş olan Hugo Chavez'e karşı ABD destekli bir darbe yapıldı; darbe başarılıydı ama hemen yıkıldı. Darbenin etkisi Chavez yanlısı halk gösterileri, ordunun Chavez yanlısı tutumu sebebiyle kolayca ortadan kalktı. Chavez darbeden 2 gün sonra yeniden iktidarı ele geçirdi, askerî cunta dağıtıldı. Bu gibi durumlarda halk gösterilerinin darbeleri ters çevirebileceği ve istedikleri liderleri geri getirip iktidara oturtabilecekleri anlaşılmış oldu. Hatta bu olaydan sonra Chavez'e yönelik halk desteğinin daha da artması darbeden istenilen sonucun tam aksine bir gelişme oldu.
TÜRKİYE
Türk Silahlı Kuvvetleri, iç güvenliğin tehdit altında olduğunu ifade ederek zaman zaman sivil yönetime müdahale etmiştir. Bu müdahalelerde temel hukuki dayanak Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu'nun 35. maddesinde yer alan "Madde 35 - Silahlı Kuvvetlerin vazifesi; Türk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmiş olan Türkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktır."hükmü olmuştur. Ancak 12 Eylül Darbesi'nin yargılanması için hazırlanan iddianamede bu maddenin darbeye meşruiyet kazandırmayacağı ve hiçbir kanun maddesinin Anayasa’nın üzerinde olamayacağının altı çizildi. Devlet düzeninin temel kurumlarından TBMM ve tüm hak ve özgürlükleri ortadan kaldırmak için 35. maddeyi gerekçe göstermenin hukuka aykırılığa kılıf bulma gayreti olduğu aktarıldı.
TSK 1960 ve 1980 yıllarında iki kez yönetime el koymuş, 1971 ve 1997 yıllarında ise postmodern darbe ile hükûmeti istifaya zorlamıştır.
Türkiye 1950 yılındaki demokratik seçimlerle çok partili hayata geçiş yaptığı dönemden sonra, millet iradesine dayanan demokratik düzen neredeyse her on yılda bir askeri müdahalelerle kesintiye uğradı. İlki 27 Mayıs 1960'da olmak üzere; 12 Mart 1971'de (muhtıra), 12 Eylül 1980'de, 28 Şubat 1997'de (postmodern darbe) ve 15 Temmuz 2016'da arka arkaya askeri müdahalelere tanık oldu.
YUNANİSTAN'IN NATO'YA ALINMASI
NATO'nun askerî kanadından 1974'te çıkan Yunanistan'ın, karşılığında Türkiye'ye hiçbir taviz verilmeden 1981'de veto edilmeden tekrar NATO'ya kabulü de ancak 12 Eylül 1980 darbesinden sonra mümkün olabilmiştir.
TARİHTE DARBE YAŞAMIŞ ÜLKELER
AFRİKA
Cezayir: 1965–1976,1992–1994 Benin: 1963–1964,1965–1968,1969–1970,1972–1975 Burkina Faso: 1966–1977,1980–1991 Burundi: 1966–1974,1976–1979,1987–1992 Orta Afrika Cumhuriyeti: 1966-1.979,1981-1986,2003-2005, 2013-2014 Çad: 1975-1979,1982-1989 Komorlar: 1999–2002 Demokratik Kongo Cumhuriyeti: 1965-1971, 1971-1997 Kongo Cumhuriyeti: 1968–1969,1977–1979 Fildişi Sahili: 1999–2000 Mısır: 1953-1956,2011-2012,2013-Günümüz Ekvator Ginesi: 1979–1987 Etiyopya: 1974-1987 Gambiya: 1994-1996 Gana: 1966-1969,1972-1975,1975-1979,1981-1993 Gine: 1984-1990,2008-2010 Gine-Bissau: 1980-1984,1999,2003,12.04.2012-11.05.2012 Lesotho: 1986–1993 Liberya: 1980-1984 Libya: 1969-1977,1977-2011 Madagaskar: 1972–1976 Mali: 1968-1992,21 Mart 2012-12 Nisan 2012 Moritanya: 1978-1979,1979-1992,2005-2007,2008-2009 Nijer: 1974-1989,1996,1999,2010-2011 Nijerya: 1966-1975,1975-1979,1983-1985,1985-1993,1993-1998,1998-1999 Ruanda: 1973-1975 Sao Tome ve Principe: 1995,2003 Sierra Leone: 1967-1968,1992-1996,1997-1998 Somali: 1969-1976,1980-1991 Sudan: 1958-1964,1969-1971,1985-1986,1989-1993 Togo: 1967–1979 Uganda: 1971-1979,1985-1986
KUZEY VE GÜNEY AMERİKA
Arjantin: 1930-1932,1943-1946,1955-1958,1966-1973,1976-1983 Bolivya: 1839-1843,1848,1857-1861,1861,1864-1872,1876-1879,1899, 1920-1921,1930-1931,1936-1940,1946-1947,1951-1952,1964-1966,1970-1982 Brezilya: 1889-1891,1930-1946,1964-1985 Şili: 1924-1925,1927-1931,1973-1990 Kolombiya: 1953–1958 Kosta Rika: 1868-1870,1876-1882,1917-1919 Küba: 1933,1952-1959 Dominik Cumhuriyeti: 1899,1930-1961 Ekvador: 1876-1883,1935-1938,1947,1963-1966,1972-1979 El Salvador: 1885-1911,1931-1979 Guatemala: 1944-1945,1954-1957,1957-1966,1970-1986 Haiti: 1950,1956-1957,1957-1990,1991-1994 Honduras: 1956-1957,1963-1971,1972-1982 Meksika: 1876,1877-1880,1884-1911 Nikaragua: 1937-1956,1967-1979 Panama: 1968-1989 Paraguay: 1940-1948,1954-1989 Peru: 1842–1844,1865–1867,1872,1879–1881,1914–1915,1930–1931,1948–1950, 1962–1963,1968–1980 Surinam: 1980-1988 Uruguay: 1865–1868,1876–1879,1933–1938,1973–1985 Venezuela: 1858–1859,1859–1861,1861–1863,1908–1913,1922–1929,1931–1935i1948–1958
ASYA, PASİFİK VE ORTADOĞU
Bangladeş: 1975–1981,1982–1986 Burma: 1962-1974,1988-2011 Kamboçya: 1970-1975 Tayvan: 1912-1928,1928-1949 Fiji: 1987,2000,2006-devam ediyor Endonezya: 1967-1998 İran: 1923-1925, 1950-1951, 1953-1957 , 1978-1979 Irak: 1933-1935, 1937-1938, 1949-1950, 1952-1953, 1958-1963 , 1963-1979 Güney Kore: 1961-1963,1980 Laos: 1959–1960 Pakistan: 1958–1971,1977–1988,1999–2008 Filipinler: 1972-1981 Suriye: 1949, 1951-1954, 1963-1972 Tayland: 1933-1945, 1946-1973, 1976-1988, 1991-1992 , 2006-2008 , 2014-günümüz Güney Vietnam: 1963–1967 Yemen Arap Cumhuriyeti: 1962–1967,1974–1982
AVRUPA
Bulgaristan: 1934-1935/ 1944-1946 Fransa: 1940–1944 Yunanistan: 1925-1926/1936-1941/1967-1974 İtalya: 1943-1945 Polonya: 1926-1935/1981-1983 Portekiz: 1926-1933/1933-1974 Romanya: 1940-1944 Rusya: 1918-1920 İspanya: 1923-1930/1936-1975 Türkiye:Türkiye: 1960-1961, 1980-1983
YAKIN TARİHTE DARBEYLE İŞBAŞINA GELEN LİDERLER
Ad
Ülke
Tarih
Cemal Gürsel
1960
Yorgo Papadopulos
1967
Saddam Hüseyin
1968
Muammer Kaddafi
1969
Kâbus bin Seyd El Ebu Seyd
1970
Augusto Pinochet
1973
Ziya ül Hak
1978
Teodoro Obiang Nguema Mbasogo
1979
Kenan Evren
1980
Lansana Conté
1984
Blaise Compaoré
1987
Zeynel Abidin Bin Ali
1987
Than Shwe
1988
Ömer el-Beşir
1989
Yahya Jammeh*
1994
Hamad bin Halife es-Sani
1995
Pervez Müşerref
1999
François Bozizé*
2003
Frank Bainimarama
2006
Muhammed Veled Abdül Aziz
2008
Andry Rajoelina
2009
Roberto Micheletti
2009
Abdülfettah El Sisi
2013
Prayuth Chan-ocha
2014
DARBE OLMASAYDI KIRIM’I GERİ ALACAKTI