Kökeni Hz. İbrahim’e dayanan ve uzun bir tarihî geçmişi olan Hacc, İslam dininin, üzerine inşa edildiği beş temel esastan biri. Sağlık ve servet yönünden imkânı olan her Müslümana ömürde bir defa farz olan haccın sözlük manası; “gitmek, büyük bir işe yönelmek” veya “kastetmek, ziyaret etmek”.

Ömürde bir defa yapılması yeterli olmasının yanı sıra haccı günlük hayat içerisinde yapılan diğer ibadetlerden ayıran en büyük özelliği bir yolculukla gerçekleşebiliyor olması. Dünyanın her köşesinden milyonlarca Müslüman, İslam dininin doğum yeri olan Mekke’de Allah’ın Evi Kâbe’yi ziyaret ediyor.

Geçmişte “Rıhle-i Kebir, Sefer-i Saadet, Seyahatü’l-Kübra” gibi isimlerle de adlandırılan hac yolculuğu ilk dönemlerinden 19. yüzyılın sonlarına kadar genellikle kervanlarla yapılıyordu. 19. yy’ın sonunda teknolojik gelişmelerin seyahat araçlarını da etkilemesiyle, demiryolları ve buharlı gemiler yavaş yavaş kervanlara alternatif olmaya başladı. Hac yolculuğunun süresi giderek daha da azaldı.

Bugün hacıların yüzde 90’dan fazlası hacca uçakla gidiyor. Hacılar, birkaç saatlik bir uçuşla, gündelik yaşamın içinden bir anda kopup, hiçbir tarihî geçmişi olmamış gibi duran mübarek şehirlerde, kendilerini yoğun bir manevî havanın içerisinde buluveriyorlar. Yüzyıllar önce Kâbe’yi ilk gördüğünde bir hacının hissettikleriyle bugünkü arasında en ufak bir fark olmamasına rağmen yıllar süren biriktirme, aylar süren yolculuk ve bir dolu çileyle elde edilen “hacı” unvanının günümüzde artık çok daha kolay elde edilebilir olduğu bir gerçek.

Hac yolculuğunun tarihsel değişimini konu edinen "Kutsal Yolculuk Hac" kitabı ise bize bu yolculuklar boyunca elde edilen tecrübeleri, bir gülüşü, bir bekleyişi,  birlikte yolculuk etmeyi kartpostalların gözüyle bize anlatıyor. 

Kartpostalların üzerindeki yazılı mesajlar, taşıdığı damgalar ve pullar, kat ettiği yollar, yıllarca bir köşede saklanmış olması gibi özellikler, her kartpostalı kendine ait hikâyesi ve tarihi olan bir materyale dönüştürüyor. Fotoğrafla karşılaştırıldığında, bütün bunlar malzeme olarak kartpostalı daha canlı ve ilginç kılan unsurlar arasında görülüyor. Kartpostalın bu canlılığı ile haccın, uzun yıllar geçse de insanlar üzerindeki değişmeyen, sürekli tazeliğini koruyan etkisi ve gerçekliği bir araya gelince, bugüne kadar hiç akla gelmemiş bir çalışma çıkıyor karşımıza. Çalışma için toplanan kartpostallar aynı zamanda kutsal beldedeki değişimi de gözler önüne seriyor.

Bu çalışmanın sahibi Koleksiyoner Murat Kargılı ile 15 yıllık bir emeğin ürünü olan 'Kutsal Yolculuk Hac' kitabını ve haccın yakın tarihine kartpostallarla yaptığımız tanıklığı konuştuk.

Röportaj: Abdullah Güner - Levent Mete

UMRE İLE BAŞLAYAN KOLEKSİYON MERAKI

Kartpostallarla Hac Yolu kitabınız nasıl ortaya çıktı? Bize böyle bir hac yolculuğuna nasıl merak saldığınızı anlatır mısınız?

İlk defa 1996 yılında Ramazan umresine gitmiştim. Gelir gelmez insanın içinde bir his uyanıyor; oranın tarihindeki eksiklik insanın üstüne öyle bir abanıyor ki ben de kendi ilgi alanım doğrultusunda bir şeyler yapmaya karar verdim. Bir anda Mekke ve Medine ile ilgili eski gravürleri, fotoğrafları, kartpostalları vs. ne varsa toplamaya başladım. Bu toplama merakımla koleksiyonum gün geçtikçe büyümeye başladı.

Aslında koleksiyon merakım hep vardı ama her şey oranın hissettirdiği şeyle başladı. Ben umreye gittiğimde Kâbe’nin çevresindeki yıkım daha yeni başlamıştı, gökdelenler daha yeni yeni yapılıyordu. Buna rağmen oradaki eski çarşının havası hâlâ alınıyordu. Yıllar geçtikçe buraya gidiş gelişlerle (18 yıl geçmiş) Kabe’de çok şeyin değiştiğini gördüm. Yani ben toplamakta haklıymışım, o çıktı ortaya.

KARTPOSTALDAKİ HAC YOLCULUĞU: CANLILIK, NEŞE VE DETAY

Peki, hac yolculuğunu neden kartpostallarla anlatmak istediniz? Neden gravür veya fotoğraf değil?

Kartpostalın üstünde yazılar var, yani canlı bir şey. Bu insanlar yolculuk yapmışlar. Düz çekilmiş bir fotoğrafla, Mina’dan Bosna’ya yollanıp 100 sene orada bekleyen kartpostal aynı şey değil. Kartpostalın bir sıcaklığı var. Kartpostaldaki insanlar, detaylar, binalar fotoğrafta yok. Buradaki kartpostalların çoğu fotoğraftan üretilmiştir ama çoğunun fotoğrafını bulamıyoruz.

Bu çalışmamdan önce “Dersaadet'ten Haremeyn'e Surre-i Hümayun” kitap projesinin Mısır bölümünü ben hazırlamıştım. Bu çalışmaya da birçok görsel malzeme verdim. Fakat hiçbir görselde kartpostaldaki bu canlılık, neşe ve detay yoktu. Bu projenin sonunda her şeyi ayıkladıktan sonra bir baktım bu kartpostallar önümde kaldı.  Başladım bu sefer onları sıralamaya... Kronolojik bir şekilde hikayeleştirerek bu kartpostalları sıraladım. Öncelikle hacıların yola çıkışı, sonra onların Sürre Mahmil törenleri, Haccın limanları (Cidde ve Yanbu), Mekke ve Medine, sonra hacıların eve dönüşleri, Hicaz Demiryolu vs. derken baktım bir hikâye çıktı ortaya. Hikâye çıktıktan sonra da yazmaya başladım.

HAC YOLCULUĞUYLA İLGİLİ KARTPOSTAL ÇALIŞMASI HİÇ YAPILMADI

Hac yolculuğuyla ilgili fotoğrafları, kartpostalları, gravürleri nasıl buldunuz?

Bu fotoğrafların, kartpostalların hepsini müzayedeler, sahaflar sayesinde buldum. İnternet üzerinden yurtdışındaki müzayedelere katıldım.

Bir şeyi burada belirtmek istiyorum. İnterneti günümüzde çok kötü kullanıyorlar diye çocuklara yasaklıyorlar ama gördüğünüz gibi internet bu işe de yarıyor. İnternet olmasaydı benim buradaki malzemeyi toplamam imkânsızdı. Ben internetteki bu elektronik müzayedelere katıldım. Mesela eBay'den, Fransa’da delcampe diye bir elektronik müzayede sitesi var, buralardan muazzam şekilde faydalandım. Yeni Zelanda’dan bile kart geldi bana.

Bunun yanı sıra bizim yerli sahafların birçoğu tanır beni. Onlara böyle bir ürün geldiğinde hemen bana ayırırlar. Ayda bir kere bu sahafları turladığımda bakarım, seçerim ve işime yarayanları alırım. Böylece bir araya getirdik. Hac yolculuğuyla ilgili kartpostal çalışması bugüne kadar hiç yapılmamıştı. Bu, literatürdeki ilk çalışma oldu. Zaten yurt dışından gelenler de şaşırıyorlar ve etkileniyorlar.

TARİHLE BARIŞMA SAĞLANMIŞ OLUR

Kitabın İngilizcesini hazırladınız mı? Başka dillere çevirisi olacak mı?

Kitap İngilizce ve Türkçe olarak hazırlandı. Şu anda Arapçası çalışılıyor. Arapça ve İngilizce basılacak. Geçenlerde bizim yayınevine Suud yüksek eğitim bakanı gelmiş. “Bu kitabı Arapça-Fransızca yapalım, bizim elimizde de bulunsun” demiş. Onlar yaparsa çok güzel olur. Çünkü kitabın çoğu onların yakın tarihini anlatıyor. Osmanlı’nın kaybolmuş birçok eserini kitabın içinde buluyorsunuz. Onlar da bir adım atarlarsa tarihle barışma sağlanmış gibi olur.

‘İNSAN VE KÂBE’ FOTOĞRAFLARI ÇOK KIYMETLİ

Bu çalışmaya başlarken ya da başladıktan sonra sizi en çok etkileyen yönleri ne olmuştu?

İlk etapta aklıma Haremeyn bölgesi, Mekke ve Medine geliyor. Çünkü insan, buralardan ilham alarak bu kartpostalları toplamaya başlıyor. Haremeyn fotoğraflarında genelde eksik olan şey insandır. Bugüne kadar Mekke ve Medine ile alakalı yayınlanan fotoğraf albümlerinde insan yok. Hep böyle uzaktan çekilmiş panoramik fotoğraflar var. Ben özellikle insanın içinde olduğu kartları toplamaya çalıştım. Benim için “İnsan ve Kâbe” fotoğrafları bu yüzden çok önemliydi. Örneğin, Kâbe’nin önünden bir insan bana doğru yürüyorsa bu benim için çok kıymetli bir kartpostal oluyor.

Bu projeye ilk önce Mekke ve Medine’ye ait kartlarla başladık. Sonradan buna Cidde ve Yanbu eklendi. Çünkü hacılar uzun bir süreyi oradaki limanlarda geçiriyorlar. Limanda karantina teşkilatı var. Karantinadan geçiyorlar, oradan çıkıyorlar, Cidde’de Hz. Havva’nın türbesine gidiyorlar. Burayı ziyaret ediyorlar, ondan sonra Mekke’ye gidiyorlar. Bu tabi uzun bir süre... Buralar haccın önemli noktaları. Bugün artık Hz. Havva’nın türbesi yok. Buradaki iki tane kartla bu türbenin tamamını koyduk.

HACILARIN BİNDİĞİ GEMİ TIKLIM TIKLIMDI

Hacıların hac yolculukları nasıl oluyordu? Hacılar eskiden hac yolculuklarında neler yaşıyordu?

Hacı dediğimiz zaman biz hemen kendi coğrafyamızı düşünüyoruz. Oysa öyle geniş bir coğrafya ki; Sudan, Etiyopya, Fas, Cezayir, Malezya, Endonezya vb. dünyanın birçok yeriden hac yolculuğuna çıkılıyor. Bu bir araya getirdiğim kartlarda da hacıların evden uğurlanışları, yola çıkışları, yoldaki halleri, seyahatlerinin bitişleri anlatılıyor.

İlginç kartlardan biriydi. Bir kartta hacıların bindiği bir gemi vardı. Bu gemide kıpırdayacak yer yoktu. Bu nasıl bir yolculuktu? Gemide insan kaynıyordu. İnsanlar buna baktıklarında iki nesil önce dedelerinin nasıl hac yaptığını görecekler.

Tabi, burada Hicaz Demiryolu’na değinmeden çok eksik olurdu. Kitapta, "Hicaz Demiryolu" bölümünü yaptık. İstanbul Kasımpaşa’da Tersâne-i Âmire’de Hicaz Demiryolu için üç tane vagon inşa edilmiş. Bütün vagonlar Belçika yapımı. Lokomotifler Alman yapımı, Fakat bu üç tane vagonu Tersâne-i Âmire’de yaptırmışlar. Fotoğrafa bakınca vagonlarda kubbe olduğunu görüyorsunuz. Anlıyoruz ki bu vagonlar mescit vagonu. Yolda hacılar namaz kılsın diye mescit vagonlarını burada inşa ettirmişler. Bu vagonlara ayrı bir özen gösterilmiş, Belçikalılara bırakmamışlar bu işi.

250 YILLIK HAC YOLCULUĞU

Bu kartların en eskisi ve en yenisi ne zamana ait? Siz bu kartlara baktığınızda eski ile yeni arasında neler görüyorsunuz?

Osmanlıdan kalan 400 senelik Haremeyn mimarisi hiç değişmeden 1950’lere kadar yaşıyor. 50’lerden sonra bir değişme söz konusu oluyor.

Bizim kitapta kullandığımız kartların zaman dilimi eksi 400 ile artı 1950 arasındakileri kapsıyor. Burada en yeni kullandığım kart 1952-1953 yılına ait. Bunu da değişimi göstermek için kullandım. O zamanlar Kâbe’nin etrafında mezhep makamları vardı. En son onların kaldırılmış şeklini koydum. Onun öncesinde en eski 1870’e kadar giden fotokartlar mevcut.

Bu kartları koleksiyonunuzda biriktirirken almak istediğiniz fakat alamadığınız kartlar oldu mu?

Bu konuda çok tutkuluyum. Bir şeyi kitaba koyacağım dediysem, koyarım. Bu yüzden hiçbir şeyi kaçırmadım. Allah nasip etti. Bazen çok çetin mücadeleler geçirdim. Müzayedeciler benim nasıl tutkulu olduğumu bilirler. Ben her zaman en yüksek payı verip beklerdim.

Kartlarla ilgili şöyle ilginç bir anım oldu: İnternette, Sudan Darfur’dan hacca çıkış törenini anlatan bir kart buldum. Beyaz bir katırın üstüne binmiş şeyhülislam. Bu kartı ben İngiltere’den aldım. Ne olduysa postada kaldı, bir türlü bana gelmedi. Bu benim için çok önemliydi. Çünkü kitap için bir sayfam gitmiş olacaktı. Üç ya da dört sene sonra bu kartın yenisini bulabildim. Dört sene sonra bulduğum için, aldığım kişiye e-posta gönderdim: ‘Bu kartı bana taahhütlü ve iadeli gönderebilir misiniz?’ dedim. Böylece kart bana ulaştı.

BU KİTAP 15 YILLIK BİR ÇALIŞMA SONUCUNDA ORTAYA ÇIKTI

Hac yolculuğu projeniz ne kadar sürdü?

Sadece toplaması yaklaşık 14 sene sürdü. Yazımı, sıralaması, yayınevini bulmak da iki, üç sene sürdü. Ortalama 15 sene diyebiliriz.

13 ASIRDIR KESİNTİSİZ DEVAM EDEN MUAZZAM İBADET

Batı’da hacla ilgili sergiler yapılıyor. Bizim ibadetlerimize, bunları yapış biçimlerimize sizce Batılılar neden ilgi gösteriyorlar? Aynı zamanda şu anda İslamafobi furyası var. Bir taraftan ilgi duyup bir taraftan nefret mi ediyor?

Bir kere bütün İslam âlemi ibadet için Kâbe’de buluşuyor. Dışarıdan gelen üç milyon kişi oradakilerle beraber beş milyon Müslüman burada bir araya geliyor. Hac sadece Kâbe’yi tavaf etmek, şeytan taşlamak, Arafat’ta olmak değildir. Orada muazzam bir alışveriş oluyor. İslam âleminin birliği ve gücü orada sergileniyor. Batılılar bu gücü çok merak ediyorlar. Çağlar boyunca da burası çok gelişim göstermiş. Bunu merak ediyorlar. Tarihini merak ediyorlar. Biz, Batılıların bu ilgisini şimdi var gibi algılıyoruz ama bu ilgi onlarda 200-300 senedir var. Hatta Kâbe’ye Müslüman kılığında adamlar gönderiyorlar. Bunlar orada notlar tutuyorlar. Bu manada Batı’da müthiş bir külliyat var. 13 asırdır sürekli devam eden bu ibadetimiz muazzam bir olaydır baktığınızda. Bu ritüelin kesintisiz sürmesi ve artarak devam etmesi onları da şaşırtıyor. Bunları merak etmeyecekler de neyi merak edecekler!..

HACCA GİTMEYEN İNSANLARIN ÇİZDİĞİ KARTLAR

Kitabın son bölümünde ‘çizim kartlar’ diye enteresan bir bölüm var? Çizim kartlar nedir?

Çizim kartları hacca gidip görmemiş insanların elle hayali olarak çizdikleri çok enteresan kartlardır. Mesela birinde Mescid-i Nebi’nin avlusunda kocaman bir Türk bayrağı sallanıyordu. Bir başka örnekte, Hintlilerin çizdikleri kartlarda bütün kubbeler soğan kubbe şeklinde çizilmişti.

BATI AFRİKALI HACILAR HANIMLARINI BOŞUYORLAR

Eski tarihlerde hacca yolculuk biçimleri nelerdi? Topladığınız kartlardaki hac yolculukları size neler anlatıyordu?

Kartlarda, hac yolculuğunda hacıların kervanlarla, gemilerle ve Hicaz Demiryolu’nun kullanılmasıyla yola çıkışları anlatılıyor. Kitapta “Hacca Yolculuk” kısmında bunları kullandık.

O dönemlerde hacca çok enteresan coğrafyadan gelen insanlar var. Mesela Afrikalı hacılar var. Batı Afrikalı hacıların hac yolcuğu o devirde iki sene sürüyor. Hatta birçoğu yolculuğa çıkmadan önce malını, mülkünü satıyor, hanımı boşuyor. Hatta eşlerine “İki sene sonra gelmezsem evlenebilirsin” diyorlardı. Birçoğu gelemiyordu zaten.

DERGÂH’I OLMAYAN TARİKAT

Kitapta sürekli hac yolculuğu yapan bir tarikattan bahsediyorsunuz. Bu hacıların tarikatını bize anlatır mısınız?

Mağripli bir şeyh efendinin ve onun ihvanının, yolda bir çıkının üstünde otururlarken Fransızların çektiği bir kart bu. Bu kartın altında yazan nottan anladığımıza göre, Salihiyye tarikatı diye bir tarikat var Kuzey Afrika’da. Biraz araştırdım, Fas menşeili bir tarikat. Bunlar, 400 sene Kuzey Afrika’nın hac organizatörlüğünü yapmışlar. Hac yolculuğu yapılan yollara, bütün menzillere (hac durakları) ribatlar yapmışlar, külliyeler kurup, hacıları eşkıyadan korumuşlar. 400 sene kimsenin burnu bile kanamadan bu organizasyonu yapan bir tarikat. Salihiyye tarikatına bu yüzden Tarikat-ül Hüccac (Hacıların Tarikatı) da diyorlar.

Tarikat-ül Hüccac’a biat ettiğin zaman ilk olarak hemen o biat eden kişiyi o seneki hac kervanına koyuyorlar. Bu tarikatın özelliği merkezde bulunan bir dergâhının olmaması. Salihiyye şeyhleri, dervişlerini dergâh ortamında değil seyahatlerle eğitmişler. Tarikata bağlanan kişiyi hac yolunda eğitiyorlar.

DEDEN HACCA NASIL GİTTİ?

Sizin kitapta en çok ilginizi çeken veya yaparken en çok hoşunuza giden olay neydi?

Bu kitabı hazırlarken çok zevk aldım. Hiç yapılmamış bir şeyi yapıyor olmanın verdiği bir zevkti bu. Bunları herkes görebilecek, bu yüzden. Herkesin bilmediği ve unuttuğu çok şey var.

Temelde vermek istediğim his şuydu: Ben sabah 8’de buradan çıkıyorum, havaalanına gidiyorum. Saat 10’da uçağa biniyorum, 14’te Cidde’deyim. Kâbe’de 3-4 gibi tavafa başlayabiliyorum. 6-7 saat içinde bir anda her şey oluyor. Hem bir anda buluyorsun hem de bulduğun yer gökdelenlerle çevrili küçük bir Amerika gibi.

Bugün bir anda manevi kaynağın yanındayız. Bu psikoloji bu zamanda adamı bir anda altüst ediyor. Birçok insan bunu yaşadığı için dedelerinin hacca nasıl gittiğini bilmiyor. 50-60 sene evvel eşkıyalar vardı. Benim amacım o çocukların dedelerinin hacca nasıl gittiğini canlandırmaktı. Bu kitap iyi manada provoke etmek için yapıldı.

FOTOĞRAFLARLA OSMANLI’DAKİ FİLİSTİN

Yolculuk biçiminin değişmiş olmasının, günümüzdeki hacıları nasıl etkilediğini düşünüyorsunuz?

Yolculuk biçiminin 6 aydan saatlere indirilmesi… Üç ay yolculuk yaptıktan sonra sadece Kâbe’yi görmek başka 6 saat içinde şimdiki Kâbe’yi görmek başkadır elbet. Öğleden önce işlerini görüp öğleden sonra Kâbe’ye varmak bambaşka tabi. Manevi olarak hazırlanma süresi çok az gerçekten. İnsanların Kâbe'ye bu kadar çabuk ulaşabilmesi Kâbe’nin değerini insanın gözünde ister istemez azaltabilir ama Kâbe’nin değeri hiçbir zaman azalmaz.

Kartlarla yolculuğunuz devam edecek mi?

Evet. Şimdi de bu projenin Filistin için olanını çalışıyorum. Ama bu fotoğraf olacak. Stereo view diye, 1880 ve 1920 arası çekilmiş eski fotoğraflar var. Bu fotoğraflar aynı fotoğrafın iki karesi gibi. Bunların bir makinası var. Makinaya taktığınızda bu fotoğrafı üç boyutlu gösteriyor. Bunlar kartpostal boyutunda yan yana basılmış fotoğraflar. Bunu daha çok Hristiyan hacılar topluyorlar. Ben de bunun içinden Osmanlı dönemindeki Filistin’i ayıklıyorum. Filistin üzerine bir çalışma olacak bu da.

KUTSAL YOLCULUK: HAC, Kartpostallarla Hac Yolu, Murat Kargılı, Denizler Kitabevi, 306 sayfa, 2014

EN ESKİ HAC FOTOĞRAFLARINI GÖRMEK İÇİN TIKLAYIN

KİTAP YAZISI İÇİN TIKLAYIN

İslam ve İhsan