Hac Kaç Çeşittir?
Hac ibadeti kaç çeşittir? İslam’da hac çeşitleri ve farkları.
Hac; farz, vâcip ve sünnet olmak üzere üç kısma ayrılır. Gerekli şartlara sahip olan her müslümanın ömründe bir defa haccetmesi farzdır. Yükümlü olmadığı halde hac yapmayı adayan kimsenin bu adağını yerine getirmesi vâciptir. Yine, diğer nâfile ibadetlerde olduğu gibi, başlanmışken bozulan nâfile bir haccı kaza etmek de vâciptir. Farz haccı yapmış olan kimsenin, birden fazla yapacağı haclarla, henüz yükümlü olmayan çocuğun yapacağı hac nâfile sayılır. Umre ise, hac ayları dışında da yapılabilen sünnet bir ibâdettir. Gerek farz, gerek vâcip, sünnet veya nâfile hac yapılış biçimine göre üçe ayrılır. İfrâd, temettu’ ve kıran haccı.
HACCIN ÇEŞİTLERİ
Hac ve umre, her biri tek başına yapılabildiği gibi, aynı yılın hac ayları içinde, ikisi birbirine bağlı olarak da yapılabilir. Buna göre, hac aylarında, hacdan önce umre yapılıp yapılmaması, yapılırsa, bunun tek ihramla mı yoksa ayrı ihramlarla mı yapılması durumuna göre hac aşağıdaki şekilde üçe ayrılır.
1. İfrad Haccı:
İfrad haccı umresiz olarak yapılan hacca denir. Sadece hac ibadeti yapıldığı için bu adı almıştır. Hac ayları içinde, hacdan önce umre yapmayıp, hac niyetiyle ihrama giren ve sadece haccı eda edenler, ifrad haccı yapmış olurlar. İster mîkât sınırı içinde, ister dışında otursun, herkes ifrad haccı yapabilir. Bu haccı yapan, bayramın ilk günü Akabe cemresine taş atıncaya kadar ihrâmda kalır. Bundan sonra tıraş olarak veya saçlarını kısaltarak ihramdan çıkabilir. İfrad haccında, haccın gerektirdiği şükür kurbanı kesilmesi şart değildir. Ancak isteyenler nafile olarak sevabı için kurban kesebilirler. İfrad haccında, hacdan önce umre yapılmaz. İhrama girerken yalnız hac yapmaya niyet edilir ve bayramın birinci günü tıraş oluncaya kadar ihramdan çıkılmaz. İfrad haccı yapanların Mekke’ye geldiklerinde ilk yapacakları tavaf, “kudüm tavafı” dır. Mekkeli ve Mekkeli hükmünde olanlar yalnız ifrad haccı yaparlar. Temettu veya kıran haccı yaparlarsa kötü bir iş yapmış olurlar.
Kur’an’da haccın farz olduğunu bildiren, “Oraya gitmeye gücü yeten herkesin o evi haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerinde bir hakkıdır.” [1] âyeti öncelikle ifrad haccını içine alır. Hz. Peygamber’in Veda haccında yalnız ifrad haccına niyet ettiği Hz. Âişe ve İbn Ömer gibi sahâbîlerden nakledilmişse de,[2] O’nun temettu’ veya kıran haccı yaptığına dair de güçlü rivâyetler vardır.[3]
2. Temettu Haccı:
Hac aylarında önce umre için ihrama girip, umreyi tamamladıktan sonra, aynı yılın hac aylarında hac için yeniden ihrâma girerek yapılan hacca “temettu’ haccı” denir. Burada umre ve hac ayrı ihrâmla ifâ edilmektedir.
Temettu haccı yapacak olan kimse, mîkâtta umre niyetiyle ihrâma girer. Mekke’ye ulaşınca tavaf ve sa’y yapar, tıraş olur veya saçlarını kısaltır. Böylece umreyi tamamlayıp ihrâmdan çıkar. Normal elbiselerini giyer, ihrâmlı olmayanlara mübah olan şeylerden yararlanır. Sonra Zilhicce’nin sekizinci günü, Harem bölgesinde bulunduğu yerden, hacca niyet ederek ihrâma girer ve hac amellerini tamamlar. Bir haccın temettu’ haccı sayılması için, umre ile haccın aynı hac mevsimi içinde yapılması gereklidir. Hac mevsiminden önce umre yapıp, sonra hac mevsiminde hac yapmak, temettu’ haccı olmadığı gibi, bir yıl umre, sonraki yıl hac yapmakla da temettu’ meydana gelmez.
Mîkâtlerin dışında kalan belde ve ülkelerden gelen hacılar (âfâkîler), uzun süre ihrâmda kalmamak için, daha çok temettu’ haccını tercih ederler. Burada umre ile haccı, aynı hac mevsiminde yapmaya muvaffak kıldığından dolayı, Allah Teâlâ için bir şükür kurbanı kesilir. Bu kurban, Akabe cemresi atıldıktan sonra, tıraştan veya saçları kısaltmazdan önce, kurban bayramı günlerinden birinde kesilir. Kurban kesmeye gücü yetmeyen kimse, hac sırasında bayramdan önce üç, bayram günleri çıktıktan veya kendi beldesine döndükten sonra yedi olmak üzere toplam on gün oruç tutar.
Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Güvene kavuştuğunuz zaman hac zamanına kadar umre ile yararlanmak isteyen kimse, kolayına gelen kurbanı keser; kurbanı bulamayan, üç gün hacda, yedi gün de döndüğünüz zaman olmak üzere tam on gün oruç tutar. Bu, ailesi Mescid -i Haram civarında oturmayanlar içindir.” [4]
Abdullah İbn Abbas, Veda haccındaki temettu’ haccı uygulamasını şöyle anlatır: “Veda haccında, Mühâcirler, Ensar ve Nebî (s.a. s)’in eşleri niyet edip telbiye getirdik. Mekke’ye gelince, Rasûlullah (s.a.s), yanında hedy kurbanı getirmeyenlerin, hacla umre ihramını ayırmalarını istedi. Biz Beytullah’ı, Safâ ile Merve’yi tavaf ettikten sonra (ihramdan çıkarak) eşlerimizin yanına gittik ve normal elbiselerimizi giydik. Çünkü yanında hedy kurbanı getirenler, bu kurban (bayram günü kesilip) yerine ulaşıncaya kadar,[5] ihramdan çıkamayacaktı. Sonra Nebî (s.a.s) Terviye günü akşamı hac için niyet edip telbiye getirmemizi emretti. Biz hac menâsikini bitirince, Beytullah’ı, Safâ ve Merve’yi tavaf ettik, haccımız tamam oldu ve üzerimize hedy kurbanı vâcip oldu.” İbn Abbas, bundan sonra yukarıdaki âyeti okumuş ve aynı yıl içinde, hac ve umreyi birleştirmekten dolayı bir kurban gerektiğini söylemiştir..” [6]
3. Kıran Haccı:
Kıran haccı, aynı yılın hac ayları içinde umre ve haccı tek ihramla birleştirerek yapılan hactır. Burada umre ve hac tek ihramla yapıldığı için “birleştirmeli hac” anlamında bu ad verilmiştir. Kişi, “umreye ve hacca” diye niyet ederek, umre ile haccı birlikte yapmak üzere ihrâma girer; umreyi tamamlar, ihrâmdan çıkmaz; ihrâmın gereklerine riâyet ederek hac fiillerine başlar, kudüm tavafını yapar, Arafat’ta durur, bayramın birinci günü Akabe cemresini attıktan sonra kurbanını kesip tıraş olur, ihrâmdan çıkar.
Temettu’ veya kırân haccı yapanların şükür kurbanı kesmesi vâciptir. İfrâd haccı yapanın böyle bir yükümlülüğü yoktur, dilerse nâfile kurban kesebilir. Kırân haccında da şükür kurbanı kesemeyen kimse, bayramdan önce üç gün, evine döndükten sonra yedi gün olmak üzere, on gün oruç tutar. Yukarıdaki âyet, temettu’ ve kıran haclarından her ikisi için de delildir.
Hz. Âişe (r. anhâ), Vedâ haccında Hz. Peygamber’in ve sahâbenin yaptığı haccın çeşidiyle ilgili olarak şöyle demiştir: “Biz, Veda haccı yılında Rasûlullah (s.a.s) ile birlikte çıktık. Kimimiz umre, kimimiz hacla birlikte umre, kimimiz de yalnız hac için niyet ederek telbiye getirdik. Allah’ın Rasûlü de yalnız hac için telbiye getirmişti. Yalnız hac için niyet edip telbiye getirenler veya hacla umreyi birleştirenler, kurban bayramı gününe kadar ihramdan çıkmadılar.” [7] Burada, ihramdan çıkmaksızın, tek ihramla yapılan hac ve umre “kıran haccı” adını alır.
Abdullah İbn Ömer (r.a) de, Nebî (s.a.s)’in Veda haccında hacla umreyi birleştirerek temettu’ haccı yaptığını nakletmiş, umreyi yaptıktan sonra ihramdan çıkmaksızın haccı eda ettiğini, kurban bayramı gününde hedy kurbanını kestikten sonra farz tavafı ifa ederek ihramdan çıktığını nakletmiştir.[8] Burada tanımlanan hac şekli, her ne kadar “temettu” kelimesi ile ifade edilse de “kıran haccı” dır. Çünkü hac ve umre tek ihramla ifa edilmiştir.
Diğer yandan Şâfiî ve Ahmed İbn Hanbel kimi rivâyetlere dayanarak, kıran haccında umre ve haccın tek tavafla yapılması gerektiğini söylemişlerdir.[9]
Mekkelilerin ve mîkât sınırları içinde oturanların temettu’ veya kırân haccı yapmaları caiz değildir. Onlar yalnız ifrâd haccı yapacaklarından şükür kurbanı kesmeleri gerekmez.[10]
Hac aylarından önce Mekke’ye gidip hac günlerine kadar orada kalan Âfâkîler de bu konuda aynı hükme tâbidir. Bunlardan haccedecek olanların, o yıl hac ayları girdikten sonra umre yapmamaları gerekir. Aksi halde isâet (kötü bir iş) yapmış olurlar.
Hanefîlere göre hac aylarında yapılan umreden sonra, ülkesine dönen, Şâfiîler’e göre ise mîkât sınırları dışına çıkan kimse, dönüşünde yeniden umre yapmazsa, o yıl yapacağı hac temettu’ değil, ifrad olur. Kıran haccında ise umreden sonra ihramdan çıkılmadığı için umre ile hac arasında ister mîkât dışına çıkılsın, ister memlekete veya başka yere gidilsin, kıran haccı ifrada dönüşmez.
Bunların fazilet bakımından sıralanışı Hanefîlere göre kıran, temettu’, ifrad; Şâfiîler’e göre aynı yıl arkasından umre yapmak şartıyla ifrad, temettu’, kıran; Mâlikîler’e göre ifrad, kıran, temettu’; Hanbelîler’e göre ise temettu’, ifrad, kıran şeklindedir. Bu görüş ayrılığının sebebi Hz. Peygamber’in yaptığı haccın eda biçimi konusunda farklı rivâyetlerin bulunmasıdır.
Hz. Ömer, hacla birlikte umre yapılınca insanların daha sonra Beytullah’ı ziyarete gelmeyerek hicazın insansız ve garip kalacağını düşünmüş ve yıl boyunca umre ziyaretlerinin devamını arzu etmiştir.[11] Bu yüzden hacıların temettu’ haccına niyet etmesini yasaklamıştır. Hz. Osman’ın da bu konuda Ömer (r.a) gibi düşündüğü ve kendi döneminde Hz. Ali karşı çıkmasına rağmen hacıları ifrad veya kıran haccına teşvik ettiği nakledilmiştir.[12] Ancak şunu da belirtelim ki, ne Hz. Ömer, ne de Hz. Osman temettu’ haccının meşrû olmadığını söylememiş, belki insanları daha faziletli olan amele yöneltmek istemişlerdir.
Dipnotlar:
[1] Âl-i İmrân, 3/97 [2] bk. Müslim, Hac, 122; 184. [3] Müslim, Hac, 185. [4] Bakara, 2/196. [5] Hedy kurbanı için bk. Bakara, 2/196; Feth, 48/25. [6] Buhârî, Hac, 37. [7] Buhârî, Hac, 34. [8] Buhârî, Hac, 104; bk. Müslim, Hac, 176. [9] Tirmizî, Hac, 102, H. No: 947. [10] Kâsânî, Bedâyiu’s-Sanâyi’, II, 167; İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr, II, 199 vd.; Meydânî, Lübâb, I, 192 vd.; Zeylaî, Nasbu’r-Râye, III, 99, 113; Zühaylî, age, III, 133 vd. [11] Mâlik, Muvatta’, Hac, 21. [12] Mustafa Şelebî, Ta’lîlü’l-Ahkâm, Mısır 1947, s. 48.
Kaynak: Prof. Dr. Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslam İlmihali, Erkam Yayınları