Cenâb-ı Hakk’a kulluğun tezâhürü olan bütün ibadetler, rûha verilen ayrı ayrı vitaminler mesâbesindedir. Her ibadetten almamız gereken hikmetler, dersler ve ahlâkî kıymetler bulunmaktadır. İbadetlerimizin makbûliyetinin alâmeti de bunlardır.

İlk farz kılınan ibadet; dînin direği olan namazdır. Namaz; kendini ilâhî huzurda bilme, her dâim bizimle olan Rabbimiz’le kalben buluşma, secdelerle O’na olan yakınlığı artırmadır.

Namazdan sonra oruç farz kılındı. Oruç, belli bir süreliğine yeme-içmeyi bırakmaktan ibaret değildir. Zira oruç, mideye ilâveten bütün uzuvların, bilhassa da gözün, kulağın ve dilin haramlardan korunmasıyla kulu “takvâ” hassâsiyetine erdirmeyi hedefleyen şümullü bir ibadettir. Yani kula belli bir süreliğine bâzı helâlleri dahî yasaklayıp haramlardan ne kadar sakınmak gerektiğini tâlim eden bir nefis terbiyesidir. Helâlleri dahî asgarîde kullanmayı telkin eden bir riyâzat hâlidir. Açları ve muhtaçları hatırlatarak, merhamet, şefkat ve cömertliği geliştiren bir vicdan tekâmülüdür.

Oruçtan sonra zekât farz kılındı. Zekât; fakir-fukarânın, dînen zengin sayılanların malındaki asgarî hakkıdır. Diğer infaklarla bu asgarî miktarı da aşmaya çalışmak îcâb eder. Zira kulun bu fedakârlığı, Cenâb-ı Hakk’a yaklaşma iştiyâkının bir göstergesidir.

Cenâb-ı Hakk’ın zekât ve infaklardaki murâdı da; emânet olarak ihsân ettiği bütün nîmet ve imkânlardan, kulun ne kadar fedakârlıkta bulanabileceğini test etmektir. Yani kulun Hakk’a tevekkül, teslîmiyet, muhabbet ve şükür duygularını imtihan etmektir.

Son olarak farz kılınan hac da, diğer ibadetler gibi, ihtivâ ettiği hikmetlerin tefekküründe derinleşerek, hassas bir gönülle îfâ edilmesi gereken mühim bir ibadettir.

HAC HAZIRLIĞI

Haccı kâmil mânâda edâ edip onun hakîkatine erebilmek için, daha hac yolculuğuna çıkmadan evvel, maddî-mânevî bir hazırlık safhası gereklidir. Maddî hazırlığın en mühimi, borçları ve kul haklarını ödeyip helâlleşmektir. Hac, hem bedenî hem de mâlî bir ibadet olduğundan, malı da infaklarla temizlemek îcâb eder.

Nitekim Rasûlullah (s.a.) Efendimiz şöyle buyurmuşlardır:

“Ey tüccar topluluğu! (Ne kadar dikkat etmeye çalışsanız da) muhakkak ki alışverişe yalan ve yemin bulaşır. Bunun için siz de ona (ihtiyaten) sadaka karıştırınız!” (Ahmed, IV, 6; Ebû Dâvûd, Büyû, 1/3326)

Bu hadîs-i şerîfte, her ne kadar ticâret ehline hitâb edilmiş olsa da, her meslek erbâbının maîşet temininde, sehven, buna benzer kusurları olabilir. Dolayısıyla, hacca gidecek mü’minlerin, oraya temiz parayla gidebilmek için, kul haklarını ödemeye ilâve olarak, ihtiyaten, infak ve sadakalarla da servetlerini temizleyip hata ve noksanlıkları için tevbe ve istiğfarda bulunmalarında fayda vardır. Aksi hâlde, haccın gönül feyzine erebilmek mümkün olmaz.

Hadîs-i şerîfte buyrulur:

“Kim bu Beyt’i, haram kazançtan elde ettiği parayla ziyaret ederse Allâh’a itaatten çıkmış olur. Böyle bir insan hacca niyet eder, ihrâma bürünerek bineğinin üzengisine ayağını basıp devesini hareket ettirdikten sonra; «Lebbeyk Allâhümme lebbeyk» derse, semâdan bir münâdî şöyle seslenir:

«Sana, ne lebbeyk ne de sa‘deyk! Çünkü senin kazancın haram, azığın haram, bineğin haramdır. Hiçbir sevap almadan, günahkâr olarak dön! Hoşlanmayacağın şeyle karşılaşacağından dolayı üzül!..»” (Heysemî, III, 209-210)

Bunun için, borç varsa ödenmeli, kul hakkı varsa helâllik alınmalı, fakirin servetteki hakkı olan zekât, hak sahiplerine teslim edilmelidir.

Bu maddî hazırlıktan sonra, mânevî hazırlık safhası gelir ki, o da gönlü bu mukaddes yolculuğa hazırlamaktır.

Bâyezîd-i Bistâmî Hazretleri’nin Hicaz’a giderken yaşadığı hikmet dolu bir hâdiseyi, Mevlânâ Hazretleri şöyle nakleder:

“Bâyezîd, hac için yola çıktığı vakit, bir pîr-i fânî gördü ki, onda velîlerin rûhâniyeti vardı. Gözleri dünyaya âmâ, kalbi ise Güneş gibi aydınlıktı. Bâyezîd, o pîrin karşısına oturdu. Pîr ona:

«–Ey Bâyezîd! Nereye gidiyorsun?..» diye sordu. Bâyezîd de:

«–Hacca gitmek niyetindeyim; iki yüz dirhem de param var...» dedi. Pîr, Bâyezîd’e dedi ki:

«–Ey Bâyezîd! O dünyalığın bir kısmını Allah yolundaki muhtaçlara, gariplere, bîçârelere dağıt! Onların gönüllerine gir ve duâlarını al ki; rûhunun ufku açılsın! Böylece ilk olarak gönlüne haccettir! Ondan sonra rakik bir gönülle o nâzik hac yolculuğuna devam et!..

Çünkü Kâbe, Allâh’ın hâne-i birridir. Yani ziyareti farz ve sevâba vesîle olan bir beyttir. Lâkin insan kalbi, bir sır hazinesidir.

Eğer sende basîret varsa, önce gönül Kâbe’sini tavaf et!.. Taş ve topraktan yapılmış sandığın Kâbe’nin asıl mânâsı gönüldür.

Cenâb-ı Hak, görünen, bilinen sûret Kâbe’sini tavâf etmeyi, kirlerinden arınmış bir kalbe sahip olasın diye sana farz kılmıştır.

Şunu iyi bil ki, sen Allâh’ın nazargâhı olan bir gönlü incitir, kırarsan, Kâbe’ye yaya olarak da gitsen, kazandığın sevap, gönül kırmanın günâhını dengeleyemez.

Sen varını-yoğunu, malını-mülkünü ver de bir gönül yap! Kazandığın o gönül, mezarda, o kapkara gecede sana ışık versin!..

Allâh’ın huzûruna altın dolu binlerce kese götürsen, Cenâb-ı Hak:

«Bize bir şey getirmek istiyorsan, kazanılmış bir gönül getir! Çünkü altın-gümüş Biz’im için bir şey değildir. Eğer Biz’i ve rızâmızı istiyorsan, bunun ancak bir gönül kazanmaya bağlı olduğunu unutma!..» buyurur. Hakk’ın nûrunun insandaki tecellîsini görmek için kalp gözün iyice açılsın!..»

Bâyezîd, pîrin bu nüktelerini kavradı. Büyük bir vecd içinde hac yolculuğuna devam etti.”

Düşünmeliyiz ki, bu fânî cihanda hepimiz ebediyet yolcusuyuz. Ecel senedinin vâdesi ne zaman dolacak, meçhul. O hâlde, nasıl ki hac yolculuğu için maddî-mânevî hazırlık yapmak gerekiyorsa, kabir ve âhiret yolculuğu için de her an hazırlıklı olmamız elzemdir.

NAZARGÂH-I İLÂHÎ

Tasavvufî eserlerde gönlün Kâbe’ye teşbîhine sıkça rastlanır. Bu durum, mahlûkâtın en şereflisi ve kâinâtın gözbebeği olarak yaratılan insandaki kalbin, kâinât içinde Kâbe’nin mevkiine benzemesinden dolayıdır. Gerçekten, her ikisi de tecellîgâh-ı ilâhî olmak yönünden merkezî bir durumdadır.

Yeryüzündeki en mühim nazargâh-ı ilâhî Kâbe olduğu gibi, mâsivâdan arınıp mârifetullah tecellîlerine mazhar olmuş selîm kalpler de nazargâh-ı ilâhîdir. Tavafta bu iki nazargâh, bir olmaktadır.

Nitekim Allah Rasûlü (s.a.) Efendimiz’in, Kâbe’yi tavaf ederken şöyle buyurduğu nakledilir:

“(Ey Kâbe!) Sen ne güzelsin ve kokun da ne güzel! Sen ne yücesin ve hürmetin de ne yüce! Ama canım elinde olan Allâh’a yemin ederim ki, Allah nezdinde malıyla, kanıyla mü’minin hürmeti senin hürmetinden daha büyüktür!..” (İbn-i Mâce, Fiten, 2)

Demek ki nazargâh-ı ilâhî olan selîm bir kalp, Kâbe gibi hürmete lâyıktır. Kalplerinin takvâda seviye kazanması için Kâbe’ye gidenler, bunun ilk şartının, mü’min kardeşinin kalbini kırmamak olduğunu iyi bilmelidirler. Zira bir mü’minin kalbini kırmak, Kâbe’yi yıkmak gibi ağır bir cürüm sayılmıştır.

Yûnus Emre Hazretleri ne güzel söyler:

Ak sakallı pîr hoca,

Bilemez hâli nice,

Emek yimesün hacca,

Bir gönül yıkar ise…

Gönül kırmak, bu kadar ağır bir cürüm olduğu gibi, kırık bir gönlü tesellî etmek de, Kâbe’yi tavâf etmek gibi fazîletli görülmüştür.

Nitekim Molla Câmî (r.aleyh) buyurur:

“Gönül al! (Çünkü gönül almak) hacc-ı ekberdir.

Bir gönül, binlerce Kâbeʼden daha iyidir.

Kâbe, Âzeroğlu İbrahim’in yaptığı binâdır.

Gönül ise, Celîl ve Ekber olan Allâh’ın nazargâhıdır.”

HACC-I EKBER SEVÂBI

Nazargâh-ı ilâhî olan gönülleri arayıp bulmak, onları dertlerinden kurtarıp ferahlatmak, yeri gelir, ilâhî rahmeti o kadar celbeder ki kulun ebedî kurtuluşuna medâr olur. Zira kulu Cenâb-ı Hakk’ın rızâsına nâil edecek vesîleler, -meşhur tâbiriyle- mahlûkâtın nefesleri adedince çoktur. Mühim olan, her dâim Hakk’a vuslat arayışı içinde bulunabilmektir.

Mevlânâ Hazretleri der ki:

“Hacca gidenler, orada Kâbe’nin sahibini arasınlar. O’nu bulduktan sonra Kâbe’yi her yerde bulabilirler.”

Bu bakımdan, Allah ile beraberliğin gönül feyzi içinde yaşayan bir mü’min, her zaman ve mekânda hacc-ı ekber sevabının kazanılabileceğini hatırından çıkarmaz. Cenâb-ı Hakk’ın hangi amel hürmetine kulundan râzı olacağı belli olmadığından, karşısına çıkan hiçbir hayır fırsatını kaçırmama firâsetiyle hareket eder. Bilhassa Cenâb-ı Hakk’ın husûsî nazarlarına mazhar olan mahzun ve mağmum gönüllere dermân olmaya çalışmanın, rızâ-yı ilâhîyi tahsîlin en güzel yollarından biri olduğu şuuruyla yaşar.

Şu hâdise, bunun ne güzel bir misâlidir:

Tabiîn neslinden, âlim, muhaddis, ârif ve fâzıl bir zât olan Abdullah bin Mübârek, haccı îfâ ettikten sonra, Kâbe-i Muazzama’da yakaza hâlinde iken, semâdan iki meleğin indiğini müşâhede eder. Meleklerden biri diğerine:

“–Bu sene 600 bin kişi haccetti. Hepsinin haccı, Şam’da Ali bin Muvaffak ismindeki bir ayakkabı tamircisinin yaptığı amel hürmetine makbul oldu. Bu kişi hacca gitmeye niyet etti, lâkin gidemedi. Onun yaptığı bir amel hürmetine bu kadar hüccâcın haccı kabul edildi.” der.

Abdullah bin Mübârek Hazretleri, merak ve hayret içinde kalır. Bir kervanla Şam’a gider. O zâtı bulup:

“–Sen hacca gitmediğin hâlde ne amel işledin?” diye sorar.

Ali bin Muvaffak, Abdullah bin Mübârek gibi meşhur bir zâtı karşısında görünce önce çok şaşırır. Heyecanından kendinden geçer. Kendine geldiğinde şöyle anlatır:

“–30 senedir hacca gitmeyi arzu eder dururdum. Bu maksatla 300 dirhem para biriktirdim. Hac yolculuğuna niyet ettim. Hâmile olan hanımım:

«–Komşudan et kokusu geliyor; gidip benim için bir parça et ister misin?» dedi.

Komşuma gittim. Durumu anlattım. Komşum ağladı:

«–Yedi gün oldu ki, çocuklarım açtır. Yolda ölü bir hayvan buldum. Ondan bir parça et kestim. Şimdi onu kaynatıp çocuklarımı avutuyorum. Helâl bir gıdâ bulamazsam, mecbûren onu yedireceğim.

İsterseniz size de vereyim. Fakat bu kaynayan et, ölümle burun buruna geldikleri için bu çocuklara helâl, size ise haramdır.» dedi.

Bunu duyunca, sanki içimden bir parça koptu. Binbir zorlukla biriktirdiğim bu 300 dirhemi ona verdim ve; «Yâ Rabbi, hac niyetimi kabûl et!..» diye Rabbime ilticâ ettim.”

Bunları dinleyen Abdullah bin Mübârek Hazretleri:

“–Rabbim bana doğruyu bildirmiş!” buyurur.

Dolayısıyla mü’min, mahzun bir din kardeşinin hüznünü gidermekte böylesine hassas davranırsa, bu, kendisi için âdeta hacc-ı ekber gibi büyük bir ecre vesîle olabilir.

Fakat her gönlü hoşnud etmek, hacc-ı ekber ecri kazandırmaz. “Sen onları sîmâlarından tanırsın.”¹ âyet-i kerîmesinde işaret edildiği üzere, Hakk’a yakın olan kırık kalpleri, yüksek edep, hayâ ve iffetlerinden dolayı insanlara hâlini arz edemeyen mahzun yürekleri arayıp bulmak îcâb eder.

Diğer taraftan, gönül almanın fazîletiyle ilgili bu ifadeleri de doğru anlamak gerekir. Zira bütün bu hakîkatler, farz bir ibadet olan hac mükellefiyetini küçümsemek için değil, bilâkis onu; zâhir ve bâtın, madde ve mânâ, kalp ve beden âhengi içinde, en makbul sûrette edâ edebilmenin lüzûmunu ifade içindir. Yani hiçbir mü’min; “Ben bir gönül aldım, o bana hacc-ı ekber oldu.” diyerek kendini hac mükellefiyetinden muaf göremez.

Hattâ, tayy-i mekân ile kerâmeten hacca gittiğini söyleyen bir zâta Sâmi Efendi Hazretleri’nin, böyle bir gidişle şer’î mükellefiyetin zâil olmayacağını, zâhirî şartlarına riâyetle de hac farîzasını yerine getirmesi gerektiğini söylemiş olmaları, bu husustaki şer’î hassâsiyetin en güzel örneklerinden biridir.

Unutmayalım ki tasavvuf, şerîati ikmâl içindir. Tasavvufun gâyesi, şer’î hükümleri kâmilen îfâ edebilmek için gerekli olan kalbî kıvamı temin edebilmektir. Bu gerçeği göz ardı ederek, zâhirî mükellefiyetleri hafife almak, gaflet körlüğüyle bâtıla dalmaktır. Hangi sebeple olursa olsun, imkânı olup da haccetmekten kaçınanlar, Rasûlullah (s.a.) Efendimiz’in şu dehşetli ihtârına muhâtap olmaktan kurtulamazlar:

“Bir kimse, yiyecek, içecek ve binecek masraflarına mâlik olup da Beytullâh’a gitmek mümkün iken haccetmezse, onun yahudî veya hristiyan olarak ölmesine hiçbir mânî yoktur!” (Tirmizî, Hac, 3)

Bu nebevî îkaz, hac farîzasını ihmâlin ne büyük bir günah ve ne ağır bir vebâl olduğunu, çok açık bir sûrette ifade etmektedir.

GÂYE; TAKVÂYA EREBİLMEK

Âyet-i kerîmede buyrulur:

“Hac (ayları) bilinen aylardır. İşte kim o (ay)larda haccı, (niyet ederek ve ihrâma girerek kendine) farz ederse, (artık) hacda refes (şehevî arzular), füsûk (günah davranışlar) ve cidâl (münâkaşa-kavga) yoktur. Siz ne hayır yaparsanız Allah onu bilir. Bir de (hac seferine yetecek miktarda) azıklanın. Muhakkak ki azığın en hayırlısı takvâdır...” (el-Bakara, 197)

Orucun farz kılındığını bildiren âyetin sonunda “لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ : umulur ki takvâya erersiniz.”² buyrulduğu gibi, hacca dâir âyette de “takvâ azığı” hazırlamaya dikkat çekilmiş olması, ibadetlerle kulun kazanması gereken hassâsiyeti net bir sûrette ortaya koymaktadır. Yani hac da bir nevî “takvâ” eğitimidir. Haccı makbul şekilde îfâ edebilmenin en büyük alâmeti, hacdan sonra da takvâ üzere yaşamaktır.

Haccın hikmetlerinden, vermek istediği mesajlardan ve ahlâkî değerlerden lâyıkıyla hisse alıp ömür boyu o hassâsiyetleri koruyabilmek için; bu büyük ibadetin belli başlı rükünlerinin mânâ ve mâhiyetini tefekkür etmek gerekir.

Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Altınoluk Dergisi, Eylül 2016, 367. Sayı

İslam ve İhsan