Hatimi Esam (k.s.) Kimdir?

Hatimi Esam (k.s.) kimdir? Hatimi Esam (k.s.) nasıl ahlâk ve mizaca sahipti? Hatimi Esam (k.s.) zühd ve takva yolunda gayret edenlere nasıl tavsiyelerde bulunuyor? Nefsin insana kurduğu üç tuzak ve bu tuzaklardan korunmanın yollarını Hatimi Esam (k.s.) anlatıyor...

Adı Hâtim b. Yusuf, nisbesi el-Be!hî, künyesi Ebû Abdurrahman. Horasanlı ve Şakik Belhî’nin talebesi. Ahmed bin Hadraveyh’in şeyhi. Sağır anlamına gelen “Esam”, onun lakabı.

Belh’de yaşadı ve uzun yıllar halkı irşadla meşgul oldu. Belh civarında Vaşecerd’de 237/851 tarihinde vefat ederek oraya defnedildi.

NEFSİN İNSANA KURDUĞU 3 TUZAK

İnsan nefsinin insana kurduğu tuzaklar demek olan şehvet ve arzuları üçe ayırırdı: Yeme-içme, konuşma, bakma şehvet ve arzusu. Bu şehvetlerin şerrinden korunmanın yolunu da şöyle gösterirdi:

“Yeme-içme arzusunu Allah’a itimad ve tevekkülle, konuşma isteğini dilini doğru söze alıştırmakla, bakma şehvetini de gözüne ibretle bakmayı öğretmekle kontrol etmeye çalış!”

Kuru iddia ve laftan çok, hal ve hareketlerdeki uyuma bakardı. Şöyle söylerdi:

“Allah’dan korktuğunu söyleyen, şüphelilerden sakınmadıkça; cenneti arzulayan, malını Allah yolunda harcamadıkça; Peygamberimizi sevdiğini söyleyen, fakra razı olmadıkça iddiasında yalancıdır.”

Hâtim aslında sağır değildi. Bir kadın ona bir mes’ele sormak için geldi ve boş bulunup yanında gaz kaçırdı. Şeyh, kadıncağız mahcub olmasın diye “Kızım benim kulaklarım ağır duyar, biraz daha yüksek sesle konuş ki söylediğini işiteyim” diyerek kendisine “sağır” süsü verdi. Kadın da, “Şeyhin kulağı sağır, benim yellendiğimi duymamıştır” diye sevindi. Hatim edeb gözetip bundan sonra o kadın vefat edinceye kadar halk arasında sağır olarak göründü. Bu yüzden “Esamm” diye meşhur oldu.

ÖLÜMÜN ÇEŞİTLERİ

Tasavvuf yoluna giren kimseleri hiçliğe hazırlamak için riyazat yolunu öğütler, mücahede için dört çeşit ölümle ölmeyi tavsiye ederdi: Beyaz ölüm, kara ölüm, kızıl ölüm ve yeşil ölüm.

Beyaz ölüm, açlık ve az yemekti. Kara ölüm, halkın eza ve cefasına tahammüldü. Kızıl ölüm, her türlü şaibeden uzak bir şekilde hevâ ve hevese karşı koymaktı. Yeşil ölüm ise yamalı elbiseler giymekti.

Günaha ve isyana düşmemeyi afiyetin temel şartı sayar ve bunun için “Ne istiyorsun?” denildiğinde “Afiyet” diye karşılık verirdi. “Çünkü, derdi, benim afiyette olduğum gün günah işlemediğim gündür.”

Şeytanın rızık ve azık konusundaki iğvalarına aldırmaz, kanaat yolunu seçerdi. Nitekim şöyle derdi:

“Her sabah şeytan bana gelir, ne yiyeceksin, ne giyeceksin ve nerede oturacaksın?” diye sorarak beni tuzağa düşürmek ister. Ben şöyle cevap veririm: “Ölüm yiyeceğim, kefen giyeceğim, kabri mesken tutup orada oturacağım.”

İnsan nefsinin insana kurduğu tuzaklar demek olan şehvet ve arzuları üçe ayırırdı: Yeme-içme, konuşma, bakma şehvet ve arzusu. Bu şehvetlerin şerrinden korunmanın yolunu da şöyle gösterirdi:

“Yeme-içme arzusunu Allah’a itimad ve tevekkülle, konuşma isteğini dilini doğru söze alıştırmakla, bakma şehvetini de gözüne ibretle bakmayı öğretmekle kontrol etmeye çalış!”

Kuru iddia ve laftan çok, hal ve hareketlerdeki uyuma bakardı. Şöyle söylerdi:

İBN MUKÂTİL’E İSRAF DERSİ

Dünyaya değer vermez, dünyaya değer verenleri uyarmaktan geri durmazdı. Anlatıldığına göre bir gün çağdaşı Muhammed bin Mukatil’in hastalandığını duydu. Ziyaretine vardı. İbn Mukatil’in evinde gördüğü lüks ve israf onun başını döndürdü. Son derece geniş bir ev, minderler, perdeler, köleler, hizmetçiler. Hâtim’in bunlara canı sıkıldı ve hemen İbn Mukatil’in yanına vararak dedi ki:

– Nedir bu hal, sen kimin yolundasın, kime uyuyorsun? Peygambere mi, ashabına mı, tabiine mi? Yoksa Fir’avn ve Nemrud’a mı? Siz ve sizin gibi kötü alimler, dünya peşinde koşan cahiller gibisiniz. Hiç ilmiyle amil alimlere benzer yanınız yok. Halk da size alim diye uymaya kalkıyor ve sapıtıyor.

Hâtim’in bu sözleri İbn Mukatil’in canını sıktı ve hastalığını artırdı. Hatim bu sefer:

– Kusura bakmayın ben cahil bir yabancıyım. Namazı, abdesti almasını bile bilmem, onu bana öğretir misiniz, dedi. İbn Mukatil dedi ki:

– Sen abdest almaya başla, yanlışın olursa ben düzeltirim.

Hatim abdest almaya başladı. Önce ellerini yıkadı, ağzına ve burnuna üçer defa su verdi. Sonra sağ ve sol koluna sıra geldi. Sol kolunu dört defa yıkayınca, İbn Mukatil:

– Suyu israf etme, sol kolunu dört defa yıkadın, dedi. Hatim zaten bunu bekliyordu:

– Bir avuç suyu israf diye yasaklıyorsun. Fakat içinde bulunduğun sayısız israfları görmezlikten geliyorsun, deyince İbn Mukatil, intibaha geldi, israfı bıraktı, hizmetçileri ve köleleri azad etti ve zühd yolunu tuttu.

Birgün biri Hatim’e bir miktar dünyalık göndermişti. O, mutadının hilafına kabulde mahzur görmedi ve aldı. “Sen böyle şeyleri almazdın. Şimdi niye aldın?” diye soranlara:

“O’nu kabulde nefsim için bir zillet, gönderen için izzet gördüm. Reddetmekte ise nefsim için bir izzet ve gönderen için bir zillet gördüm ve bu yüzden kabul ettim” dedi.

NAMAZA DURURKEN

“Namazı nasıl kıldığı” sorulduğunda şöyle anlatmıştı:

“Namaz vakti gelince abdestimi alırım. Dışımı su, içimi tevbe ile temizlerim. Sonra camiye gider, Mescid-i Haram’ı gözümün önünde müşahede ederim. İki kaşımın arasına da Makam-ı İbrahim’i alırım. Cenneti sağıma, cehennemi soluma kor, ayaklarımı Sırat’ın üzerinde farzederim, ölüm meleği Azrail arkamda, gönlüm Hakk’a bağlı olduğu halde tazimle tekbir alırım. Huşu ile kıyam ve kıraati ikmal eder, tevazu ile rükûa varır, tazarru ile secdeye kapanırım. Hilim ile teşehhüde oturur, şükür ile selâm verip namazımı tamamlarım”

Âlimlere şöyle nasihat ederdi:

– Eğer sizde üç şey varsa mes’ele yok. Eğer yoksa o zaman işiniz kötü. O üç şey şunlardır:

1. Geçmişin hasretiyle yanmamak. اünkü geçen geçmiştir, geri gelmez.

2. Bugünü ganimet bilip değerlendirmek.

3. Acaba yarın kurtulacak mıyım, yoksa perişan mı olacağım, diye kaygılanmamak.

EVRAD VE MENKIBE

Müridlerine hergün evrâd olarak Kur’ân’ın yedide birini ve salihlerin menkıbelerini okumalarını tavsiye ederdi. Böylece müridlerinin haftada bir hatmetmelerini isterdi.

Kalbleri ölü, hasta, gafil, uyanık ve diri olmak üzere beşe ayırırdı.

Ona göre:

1. Ölü kalp, kâfir ve imansızların,

2. Hasta kalp, günahkârların,

3. Gafil kalp, nasipsizlerin,

4. Uyanık kalp, Hakk ile meşgul olanların,

5. Diri kalp, Allah’tan korkup O’nun azametine sığınanların kalbiydi.

“Üç şey insanı itaat ve ibadete sevkeder: Korku, ümid ve sevgi. Üç şey de insanı günaha düşürür: Kibir, hırs ve hased” derdi.

“Münafık aldığını hırsla alır, eline geçirdiğini -rızık konusundaki endişesinden- tutar, vermez. Verdiği zaman riya ile verir. Mümin ise aldığını hesabından korkarak alır sünnetteki ölçüden fazlasını elinde tutmaz. Verdiğini de Allah için verir.”

Cihadı üçe ayırarak şöyle anlatırdı:

1. Mukavemeti kırılana kadar şeytana karşı gizli cihad,
2. Allah’ın emirlerini yerine getirmede nefse karşı cihad,
3. Din düşmanlarına karşı Allah için cihad.

Derdi ki:

“Ben sırf Allah rızası için amel yapıyorum deyip sonra O’nu kızdıracak işlerle uğraşanlara şaşarım. İnsan Allah’dan razı değilken, Allah’ın kendisinden razı olmasını nasıl isteyebilir?”

Halka karşı samimi olmanın ِlçüsünü şِyle koymuştu:

“Halka karşı samimi olmanın ِlçüsü, iyileri sürekli iyilik yapmaya teşvik etmek, günahkârlara acımaktır”.

İnsanın sِzü ile ِzünün uygunluğuna çok ِnem verir, şِyle derdi:

“İnsanlara bir iyilik emrettiğin, bir hayır gِsterdiğin zaman onu yapmaya en layık olan sensin. Emrettiğini ِnce kendin yap, nehyettiğinden ِnce kendin sakın.”

Rızık konusunda güven içinde olan, zenginliğe sevinmez, fakirliğe üzülmez, geçim sıkıntısı çekse de, eli geniş olsa da aldırmaz.

KARISINDAN ALDIĞI “RIZIK” DERSİ

Hâtim’in karısı da kendisi gibi zühd yolunu tutanlardandı. Anlatırlar ki:

Hatim karısına:

– Ben dört ay süre ile Rûm diyarına gazaya gidiyorum.

Benden ne kadar nafaka istersin? diye sordu. Karısı:

– Hayatımı devam ettirebileceğim kadar, dedi.

Hatim:

– Senin hayatını devam ettirmek benim elimde değil ki, dedi. Karısı:

– Öyleyse benim rızkımın senin elinde olduğunu kim söyledi, dedi.

Hatim, gazaya gidince bir komşu kadın Hatim’in karısına sordu:

– Hatim sana ne kadar rızık bıraktı?

Hatim’in karısı:

– Hatim de, benim gibi rızka muhtaç biridir. Rızık veren Allah ise burada, yanımdadır, karşılığını verdi.

- rahmetullahi aleyh -

Kaynaklar Sülemi, Tabakatu’s-sufiyye, 91-97; Hılye-tü’l-evliya, VII, 73-84; Kuşeyri, I. 99-100; Keşfu’l-mahcub, I, 326-327; Sıfatu’s-safve, IV, 134-137; İbnu’l-Mulakkin, 178-181; Nefehatu’l-üns, (trc. Lamiî Çelebi) 116-117; Tezkiretü’l-evliya, (trc. S. Uludağ), s. 328-337; Şarani, I, 80; el-Kevakibu’d-durriyye, I, 220.

İslam ve İhsan