Helal ve haram kavramlarının sınırı nedir, çeşitleri var mıdır? Bir şeyin mübah ve helal olduğu veya haram oluşu nasıl belirlenebilir?

Allah tarafından yapılmasına izin verilen veya âyet ve hadislerde yasak edilmeyen her şey, fiil ve davranış helal sayılır. Zıddı haram olup, Allah tarafından kesin bir delille yasaklanan şeydir. Bir şeyin yasak oluşu kesin emirle değil de, zannî delille sâbitse o şey mekruh adını alır. Helâla daha yakın olan mekruha, tenzihen; harama yakın mekruha ise tahrîmen mekruh denir.

Eşyada asıl olan helal olmaktır. Hakkında bir hüküm gelmemiş olan şeyler helal sayılır. Kur’an’da şöyle buyurulur: “Yeryüzünde bulunan her şeyi sizin için yaratan O’dur.” ^[1] “Allah’ın göklerde ve yerde bulunan her şeyi, sizin emrinize verdiğini ve size nimetlerini açık ve gizli olarak bol bol bağışladığını görmüyor musunuz?” ^[2]

BİR ŞEYİN MÜBAH VEYA HELAL OLDUĞU NASIL BELİRLENEBİLİR?

Bir şeyin mübah ve helal olduğu şu üç yoldan birisiyle sâbit olur:

1. Günah olmadığı bildirilmekle. Kur’an’da murdar et, kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına kesilen hayvanların haram kılındığı bildirildikten sonra, darda kalan kimsenin, aşırı gitmemek ve sınırı aşmamak şartıyla bunlardan yiyebileceği belirtilir.^[3] Bu konuda “zarûretler sakıncalı olan şeyleri mübah kılar” kuralı geçerlidir.

2. Haram olduğuna dair bir delil bulunmamakla.

3. Helâl olduğuna dair nass bulunmakla. Temiz olan şeyleri yiyip içmek gibi. Âyette, “Bugün size temiz olan şeyler helâl kılındı.” ^[4] buyurulur.

İslâm’ın kesin olarak yapılmasını istemediği şeyler haram sayılır. Dinî nitelikli bir yasağı ancak Allah ve Rasûlü koyabilir. Şu âyet bu konuda bir ölçü getirmektedir: “Kendi dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak, “bu helâl, şu haramdır” demeyin. O zaman Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz.” ^[5]

BİR ŞEYİN HARAM OLMASI NASIL BELİRLENEBİLİR?

Bir şeyin haram oluşu şu yollarla belirlenebilir:

1. Bu konuda açıkça yasak bildiren bir âyet veya sağlam bir hadisin bulunması.”Size analarınız, kızlarınız, kız kardeşleriniz… (ile evlenmeniz) haram kılındı.” ^[6]

2. Helallığın kaldırıldığının belirtilmiş olması.”Artık bundan sonra güzellikleri hoşuna gitse bile, ne başka kadınlar, ne de eşlerini başkalarıyla değiştirmen sana helâl değildir.” ^[7]

3. Nehiy sıygasının kullanılması. “Zinaya yaklaşmayın, çünkü o rezilliktir, kötü bir yoldur.” ^[8]

4. Fiilden sakınmayı ifade eden bir üslûbun kullanılması. Şarap, kumar ve benzerlerinin şeytanın işinden bir pislik olduğu belirtildikten sonra, “Bunlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz” ^[9] buyurulması böyledir.

HARAMLAR KAÇA AYRILIR?

Haram doğrudan ve dolaylı olmak üzere ikiye ayrılır.

a) Doğrudan haram (haram li zâtihî): Allah ve Rasûlü’nün eşyanın kendi yapısındaki bir kötülükten dolayı yasak kıldığı haram bu niteliktedir. Zina, ölü hayvan eti satma, evlenme engeli bulunan birisiyle evlenme gibi. Bunlar korunması gerekli olan beş şeye, yani can, mal, akıl, din ve nesle zarar veren fiil ve davranışlardır.

b) Dolaylı haram (haram li gayrihî): Temelde meşru olması gerekirken, dış bir sebepten dolayı haram kapsamına giren fiil ve davranışlardır. Meselâ, zina doğrudan haram, zinaya karşı bir önlem olan örtünmeyi bırakmak dolaylı bir haramdır. Yine Cuma namazı sırasında alış veriş yapmak dolaylı bir yasaktır, çünkü temelde alış veriş helâldir.

Dipnotlar:

^[1] Bakara, 2/29. ^[2] Lokman, 31/20. ^[3] bk. Bakara, 2/173. ^[4] Mâide, 5/5. ^[5] Nahl, 16/116. ^[6] Nisâ, 4/23. ^[7] Ahzâb, 33/52. ^[8] İsrâ, 17/32. ^[9] Mâide, 5/90.

Kaynak: Prof. Dr. Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslam İlmihali, Erkam Yayınları

İslam ve İhsan