Fıkıhta hidane ne demektir?

Arapça “hadane” kökünden “hadn, hadâne” veya “hıdâne” sözlükte, çocuğu kucağa almak, onu besleyip terbiye etmek ve bağrına basmak anlamlarına gelir. Bir fıkıh terimi olarak hıdâne; çocuğu bakıp gözetme hakkı olan kişinin, onun bakımını ve terbiye etme sorumluluğunu üstüne almasıdır. Hıdânenin gayesi; yaş küçüklüğü, akıl hastalığı veya bunaklık gibi bir nedenle kendi işlerini bizzat göremeyen kimsenin koruma altına alınması, onun bakım ve terbiye işinin belirli bir kişinin sorumluluğuna verilmesidir. Bu duruma göre, çocuğun bakım sorumluluğu; onun işlerini koruyup gözetmek, yeme, içme, giyim ve uyku düzenini sağlamak ve temizliğini yapmak gibi iş ve hizmetleri kapsar.^[1]

BAKIM VE TERBİYE VELAYETİ

Hıdâne bir çeşit velâyettir. Yukarıda velâyeti; şahıs, mal veya hem şahıs ve hem de mal üzerinde olmak demektir. Hıdâneyi de “Bakım ve terbiye velayeti” olarak nitelendirmemiz mümkündür. Ancak çocuğun şahıs ve malı üzerinde velâyet hakkına sahip olan babası varken, bu çocuğun bakım ve terbiye sorumluluğu meselâ; annesinin veya onun ölümü durumunda anne annesinin üzerinde ise, bu iki velî yalnız bakım ve terbiye ile ilgili yetkilerini kullanırlar.

Hıdâne temelde sevgi, şefkat, merhamet ve sabır isteyen, ahlâk, edep ve faziletle yürütülmesi hedeflenen bir eğitim ve bakım işidir. Buna da kadınlar daha uygun ve yatkındır. Çünkü “hadn” sözcüğünde; kadının çocuğu bağrına basması, onu kucağına alıp sevip okşaması ve kuşun yumurta ya da yavrularını kanatlarının altına alması anlamları vardır. Bütün bunlar kadının, çocuğu bakıp yetiştirirken, kuşun yavrularına kanatlarını serdiği gibi ihtimam ve şefkatle davranması gerektiğini gösterir. Bu yüzden kadının terbiye sırasında çocuğa beddua etmesi mekruh görülmüştür. Allâh’ın elçisi şöyle buyurmuştur: “Kendinize, çocuklarınıza, hizmetçilerinize ve mallarınıza beddua etmeyiniz. Çünkü Cenabı Hakkın isteğinize cevap vereceği bir saata rastlayabilir.” ^[2]

Hıdâne konusunda üç kişinin hakkı söz konusu olur. Bakım sorumluluğunu üstlenecek kimse, bakılacak çocuk ve veli olarak baba ya da onun yerine geçen başka veli. Bu üç hak çelişirse, bakılacak çocuğun hakkı öncelik kazanır. Hanefî ve meşhur görüşünde Mâlikîlere göre ise hıdâne hakkı yalnız bakım sorumluluğunu üstlenme hakkı bulunan kimseye aittir. Çünkü o, bu hakkını bedelli veya bedelsiz olarak düşürme hakkına sahiptir. Hıdâne ondan başkasına ait bir hak olsaydı, onun düşürmesiyle düşmezdi.^[3]

Çocuğun bakımını hak sahiplerinden birisinin üstlenmesi gerekir. Bu konuda şu esaslara göre sorumluluk belirlenir.

a) Bakım işi, belli bir kimse üzerinde taayyün ederse, bu, bakımı üstlenmeye zorlanır. Kendisinden başka bakımı üstlenecek kimse olmaz veya bulunmakla birlikte küçüğün bakım işini kabul etmezse zorlamaya ihtiyaç olur.

b) Bakım belli kişi üzerinde taayyün etmezse bu kimse hıdâneye zorlanamaz. Çünkü hıdâne hakkı olan başkasının bulunması çocuğun zarar görmesine engel olur.

c) Kadın, çocuğunu kocasına bırakmak üzere boşanma anlaşması (muhâlea) yapsa, muhâlea geçerli, fakat hıdâne hakkını düşürme şartı geçersiz olur. Çünkü çocuk hıdâne çağında annesinin yanında kalma hakkına sahip bulunur.

d) Baba, haklı bir neden olmadıkça, çocuğu bakım ve terbiye etme hakkı sahibinden alıp başkasına veremez.

e) Süt anne, çocuğu bakım hakkı olanın yanında emzirir. Böylece onun hakkı ortadan kalkmış olmaz.^[4]

Dipnotlar:

^[1]. Kâsânî, age, IV, 40; Şirbînî, Muğnîl-Muhtâc, III, 452; Zühaylî age, VII, 717, 718. ^[2]. Müslim, Zühd, 74; Ebû Dâvûd, vitr, 27. ^[3]. bk. İbn Âbidîn, age, II, 871, 875; Zühaylî age, VII, 718, 719; Zekiyûddin Şa’bân, el-Ahkâmû’s-Şer’iyye Li’l-Ahvâli’ş-Şahsiyye, 6. baskı, Bingazi 1993, s. 614. ^[4]. Şa’ban, age, s. 614; Zühaylî age, VII, 719.

Kaynak: Prof. Dr. Hamdi Döndüren, Delilleriyle Aile İlmihali, Erkam Yayınları

İslam ve İhsan