İrade Nedir?
İrade ne demek? Kaç çeşit irade vardır? İnsan iradesi ile ilgili ayetler nelerdir? İnsanlar gerçekten de özgür iradeye sahip midir? İnsan iradesi ve fiildeki rolü...
Sözlükte “seçmek, istemek, yönelmek, tercih etmek ve karar” anlamlarına gelen irade terim olarak “insanın önüne gelen seçeneklerden birini kendi isteğiyle tercih etmesi” olarak tanımlanabilir.
Ehl-i Sünnet’e göre kader “mutlak” ve “mukayyet” olarak ikiye ayrılır. Mutlak kader Allah’ın iradesiyle gerçekleşen kaderdir. Kulun sorumluluğu ise mukayyet kadere girer. Çünkü bu kategorideki fiiller, kulun dilemesi ve azmetmesiyle Allah tarafından yaratılır.
Allah’ın ve İnsanın İradesi
Ehl-i sünnete göre Allah’ın iradesi ezelidir, sonsuzdur ve sınırsızdır. İlahî irade herhangi bir şeye bağlı veya bağımlı değildir. İnsanın iradesi ise sonlu ve sınırlıdır. Beşerî irade zamanla ve mekânla olduğu gibi diğer beşerî iradelerle de bağlantılıdır. Kâinatta meydana gelen her olay ve varlık, Allah’ın tekvinî (yaratma) iradesi ile meydana gelir. Kul da Allah’ın kendisine tanıdığı sınırlar içinde kendi fiilini seçer. Kulun fiilinde hür olması demek, fiili yaparken herhangi bir baskı altında olmadığını kabul etmesi demektir.
İnsan İradesi ve Fiildeki Rolü
Ehl-i sünnete göre insanlar, fiillerinde gerçek bir irade hürriyetine sahiptirler. Çünkü insan bu gerçeği her an hissetmektedir.
Yüce Allah, insanların irade sahibi, dilediğini yapabilir bir varlık olmasını takdir buyurmuş ve onları bu güç ve kudrette yaratmıştır. Bu sebeple insanlar kendi istek ve iradeleriyle bir şey yapıp yapmamayı veya iki seçenekten birini tercih etme hakkına sahiptirler. İnsanın cezayı ve mükâfatı hak etmesi, belli işlerden sorumlu olması bu hür iradesi sebebiyledir. Fiilin meydana gelişinde kulun hür iradesinin etkisi vardır. Fakat fiillerin yaratıcısı Allah’tır. Allah kulların iradeli fiillerini onların iradeleri doğrultusunda yaratır. Bu, Allah’ın buna mecbur ve zorunlu olmasından değil, adetullah ve sünnetullah adı verilen ilahi kanunu yani kaderi bu şekilde düzenlemesindendir. Bu durumda fiili tercih ve seçmek (kesb) kuldan, yaratmak (halk) Allah’tandır. Kul iyi veya kötü yönden hangisini seçer ve iradesini hangisine yöneltirse, Allah onu yaratır. Fiilde seçme serbestisi olduğu için de kul sorumludur. Hayır işlemişse mükafatını, şer işlemişse cezasını görecektir.
İnsanın hür bir iradeye sahip olduğunu ve bu iradesinden dolayı sorumlu ve yükümlü bulunduğunu gösteren ayetler vardır.
“Nefse ve ona birtakım kabiliyetler verip de iyilik ve kötülüklerini ilham edene yemin ederim.”[1]
“Şüphesiz biz ona doğru yolu gösterdik. İster şükredici olsun, ister nankör.”[2]
“Biz ona iki yol (iyi ve kötü) gösterdik.”[3]
“Nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir.”[4]
“Kim iyi bir iş yaparsa lehine, kim de kötülük yaparsa aleyhinedir. Rabbin kullara asla zulmedici değildir.”[5]
“Yaptıklarına karşılık olarak onları ortadan kaldırır. Birçoğunu da bağışlar.”[6]
O halde insana düşen, Allah’ın kulu olarak sorumluluğunu bilip, güzel, doğru ve hayır ameller işleyip, yanlış, kötü, çirkin ve şer davranışlardan uzaklaşmak ve böylece ahirette en güzel mükâfatlara nail olmaktır.
[1] Şems sûresi, 7-8. ayetler
[2] İnsan sûresi, 3. ayet
[3] Beled sûresi, 10. ayet
[4] Şems sûresi, 9-10. ayetler
[5] Fussilet sûresi, 46. ayet
[6] Şûrâ Sûresi, âyet 34.