Hicretten sonra müslümanlar Mescid-i Aksâ’ya doğru namaz kılıyorlardı. Bu hâl, hicretin on altı veya on yedinci ayına kadar böyle devâm etti. Ancak yahûdîler, bu durumdan kendilerine bir pay çıkararak üstünlük iddiâ ediyorlar, bu da Allâh Rasûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’in mübârek gönlünü mahzûn ediyordu. Zîrâ O’nun gönlündeki kıble, Kâbe idi. Bu gerçekleştiği takdirde, aynı zamanda Mekke’nin fethi için ilk adım atılmış olacaktı. Bunun için ilâhî müsâadenin gelmesini hasretle bekliyorlardı. Henüz bu müsâade gelmediği için Allâh Rasûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’in arzusu da düşünceden ileri gitmiyor, sabredip bekliyordu.

Nihâyet Receb ayı ortalarında bir pazartesi günü Rasûlullâh -sallâllâhu aleyhi ve sellem-, Selimeoğulları’nın mescidinde öğle namazını kıldırırken Cenâb-ı Hak vahyini gönderdi:

قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَيهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَاِنَّ الَّذِينَ اُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ

“(Ey Rasûlüm!) Biz Sen’in yüzünün (yücelerden haber bekleyerek) göğe doğru çevrilmekte olduğunu görüyoruz. İşte şimdi Sen’i, memnûn olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. Artık yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir! (Ey müslümanlar!) Siz de nerede olursanız olun, (namazda) yüzlerinizi o tarafa çevirin! Şüphe yok ki ehl-i kitâb, onun Rablerinden gelen bir hakîkat olduğunu çok iyi bilirler. Allâh onların yapmakta olduklarından habersiz değildir.” (el-Bakara, 144)

Bu esnâda ikinci rekâtın sonuna gelmiş olan Rasûl-i Ekrem Efendimiz, derhâl yönünü Kâbe’ye doğru çevirdi. Cemaat de saflarıyla berâber döndüler. Hep birlikte yeni kıbleye yöneldiler. Böylece namazın diğer iki rekâtı, Kâbe’ye doğru kılındı. Bu sebeple o mescide, iki kıbleli mescid mânâsına gelen “Mescidü’l-Kıbleteyn” denildi.

Bu namazı Âlemlerin Efendisi ile kılanlardan biri, oradan ayrıldıktan sonra bir başka mescide uğradı. Cemaat namaz kılıyordu ve tam rükû hâlinde idiler. Onlara:

“–Şehâdet ederim ki, Hazret-i Peygamber ile Kâbe’ye doğru namaz kıldık!” diye seslendi. Bunun üzerine cemaat oldukları yerde Kâbe’ye yöneldiler.

Kıblenin değişmesi, mü’minler arasında çok güzel netîceler verirken; müşrik, münâfık ve yahûdîler arasında çeşitli dedikodulara yol açtı. İslâm düşmanları ileri-geri konuşmaya başladılar. Bunun üzerine şu âyet-i kerîmeler nâzil oldu:

سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَليَّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِى كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِى مَنْ يَشَاءُ اِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ

“İnsanlardan bir kısım beyinsizler: «Yönelmekte oldukları kıblelerinden onları çeviren nedir?» diyecekler. De ki: «Doğu da batı da Allâh’ındır. O dilediğini doğru yola iletir.»” (el-Bakara, 142)

İbn-i Abbâs -radıyallâhu anh- şöyle der:

“Âyet-i kerîmenin emriyle Hazret-i Peygamber -aleyhissalâtü vesselâm- kıbleyi Kâbe’ye çevirince müslümanlar:

«–Ey Allâh’ın Rasûlü! Beytü’l-Makdis’e yönelerek namaz kılmış ve şimdi ölmüş olan kardeşlerimizin namazları ne olacak?» diye sordular.

Bunun üzerine Cenâb-ı Hak şu âyeti inzâl buyurdu:

وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ اُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِى كُنْتَ عَلَيْهَا اِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَاِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً اِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللهُ وَمَا كَانَ اللهُ لِيُضِيعَ اِيمَانَكُمْ اِنَّ اللهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ

“İşte böylece sizin insanlığa şâhitler olmanız, Rasûl’ün de size şâhid olması için sizi mûtedil bir ümmet kıldık. Sen’in (arzulayıp da şu anda) yöneldiğin kıbleyi (Kâbe’yi) Biz ancak Peygamber’e tâbî olanı, ökçeleri üzerinde geri dönenden ayırdetmemiz için kıble yaptık. Bu, Allâh’ın hidâyet verdiği kimselerden başkasına elbette ağır gelir. Allâh, sizin îmânınızı aslâ zâyî edecek değildir. Zîrâ Allâh, insanlara karşı şefkatli ve merhametlidir.” (el-Bakara, 143)

Kıblenin değişmesi, çok mühim ve büyük bir hâdisedir. Husûsiyle ihtivâ ettiği, önceki kıblenin neshedilmesi hâdisesi, şeytanların fitne ve fesat çıkarıp insanları aldatmaya bahâne ve fırsat bilecekleri çok ince bir meseledir. Bundan dolayı kıble hakkındaki emirler birkaç defâ tekrar edilmiş, bir defâ Hazret-i Peygamber’e, bir defâ mü’minlere, bir defâ da her iki gruba birlikte, gerek ikâmet gerek sefer hâllerinde, her nerede olurlarsa olsunlar, bu kıblede sebât etmeleri mufassal ve te’kîdli bir üslûb ile emredilmiştir.

Aşağıdaki âyette, bâzı hikmetler de açıklanmak sûretiyle bu husustaki te’kîd ayrıca müstakil bir mânâ da kazanmıştır. Cenâb-ı Hak buyurur:

وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ اِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِى وَلِاُتِمَّ نِعْمَتِى عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

“Nereden yola çıkarsan çık, (namazda) yüzünü Mescid-i Harâm’a doğru çevir. Nerede olursanız olun, yüzünüzü o yana çevirin ki, aralarından haksızlık edenler (kuru inatçılar) müstesnâ, insanların aleyhinizde (kullanabilecekleri) bir delîli kalmasın. Sakın onlardan korkmayın! Yalnız Ben’den korkun! Böylece size olan nîmetimi tamamlayayım da doğru yolu bulasınız.” (el-Bakara, 150)

Zikredilen ilâhî beyandan şu hikmetleri öğreniyoruz:

1. Âyet-i kerîmeye göre kıblenin değişmesinin birinci hikmeti, ehl-i kitâb ve müşriklerin elinde müslümanlar aleyhine hiçbir delil bırakmamaktır. Çünkü geçmiş kitaplara göre va’dedilen son peygamberin vasıfları arasında kıbleyi Kâbe’ye çevirmek vardı.

Nitekim Ahd-i Atîk’in Kitâbü’l-İşaya bölümünde Mekke’nin geleceğine âit beyanlar buna açıkça işâret etmektedir. Bu sebeple ehl-i kitâb; “Son Peygamber’in kıblesi Mekke’ye doğru olacaktı. Muhammed ve ashâbı ise hâlâ Beyt-i Makdis’e (Mescid-i Aksâ’ya) dönüyorlar.” diye şüphe edebilirlerdi.

Sonra Hazret-i İbrâhîm’in kıblesine muhâlefet, Allâh Rasûlü’nün “İbrâhîm Milleti” üzere olduğu beyânına muhâlif düşerdi. Müşrikler bunu aklî bir delil olarak ileri sürebilirlerdi. Ancak kıblenin değişmesinden sonra, zulmü âdet edinmiş olan inatçılardan başka hiç kimse böyle bir îtiraz ileri süremezdi.

2. Kıblenin değişmesinin diğer bir hikmeti, Allâh’ın mü’minlere olan nîmetini tamamlamasıdır. Bu sâyede onlar hidâyete erer ve doğru yoldan giderek arzu edilen hedefe ulaşabilirler. Zîrâ asıl nîmet, doğru yola ulaşmaktır. Kıble de bu doğru yolun bir parçasıdır.

3. Peygamber Efendimiz’in ilk aylarda ilâhî bir emir gereği Beytü’l-Makdis’e doğru namaz kılmasının bir hikmeti de semâvî dinlerin menbaının aynı olduğunu îmâ ederek yahûdî ve hristiyanların gönüllerini İslâm’a ısındırmaktır. Ayrıca bu davranışın, İslâm toplumu ve devletinin kuruluş merhalesinde yahûdî ve hristiyanların aksülamellerini en azından yumuşatmış olacağı da düşünülebilir.

Bu mesele aynı zamanda, Kur’ân-ı Kerîm’e Hazret-i Paygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem- tarafından aslâ bir müdâhale olmadığını ispat eden delillerden biridir. Zîrâ Hazret-i Peygamber -aleyhissalâtü vesselâm-, kıblenin Kâbe’ye doğru olmasını çok arzu ediyordu. Ancak bu husustaki ilâhî emrin nâzil olduğu hicretin on altıncı ayına kadar beklemek mecbûriyetinde kaldı.

KAYNAK: Osman Nuri TOPBAŞ, Hazret-i Muhammed Mustafa-1, Erkam Yayınları, İstanbul

İslam ve İhsan