Kur’ân’ı Tefsir Ederken Yapılan Bazı Hatalar

Kur'ân-ı Kerim'i tefsir ederken yapılan bazı hatalar...

Kur’ân-ı Kerîm Allah Teâlâ’nın kullarını hidayete erdirmek için gönderdiği son kitabıdır. Bu sebeple kıyamete kadar gelecek bütün insanların ihtiyacını karşılayacaktır. Bunun için her devirde onun tefsiri yapılmakta, ihtiva ettiği manalar anlaşılmaya çalışılmaktadır. Ancak onu tefsir ederken insanların bir kısım hatalara düştüğü görülmektedir. Bunların belli başlıları şunlardır:

1- ÖNYARGI, MEZHEP VE FIRKA TAASSUBU

Kur’ân âyetlerini tefsir ederken en fazla düşülen hata, meseleye bir takım önyargı ve peşin hükümlerle yaklaşmaktır. Bu tavır, büyük oranda sübjektif davranmayı beraberinde getirmektedir. Bilhassa siyâsî, îtikâdî ve ideolojik fırkalara mensup kimselerin yorumlarına büyük oranda tarafgirlik hâkimdir. Herhangi bir rivayete dayanmayan ve şahsî re’yle yapılan bu tür tefsirlerde kişi, önceden bir manaya inanmakta, daha sonra Kur’ân’ın lafızlarına bu anlamı yüklemeyi istemektedir.² Bunun örnekleri pek çoktur. İki misal verelim:

1- İbn Ömer hâricîleri en şerli insanlar olarak görür ve sebebini de “Onlar kâfirler hakkında inen âyetleri mü’minlere uyguluyorlar” diye açıklardı.³ Hâricîler bunu mezhebî taassupları sebebiyle yapıyorlardı. Kâfirlerden bahseden âyetleri mü’minlere tatbik etmek doğru değildir, ancak mü’minler bu âyetlerden ibret almalı ve ona göre hallerini düzeltmelidirler.

2- Siyâsî emeller için âlimleri ve İslâmî ilimleri kullanarak insanları yönlendirmek, taraftar toplayıp güç devşirmek, tarih boyunca Müslümanların zarar gördüğü en tehlikeli taktiklerden biri olmuştur.

2- TEFSÎR ŞARTLARINA RİÂYET ETMEMEK

Bir ilmin usûl ve kâideleri, bir binanın temeli gibidir. Bina ancak sağlam bir temellerle ayakta kalabilir.⁴ Tefsir ilminin de bir takım usul ve kâideleri vardır. Tefsir için belirlenen şartları gereksiz gören bazı insanlar kendi bilgi birikimleri ve kültürleri istikametinde yorumlar yaparak, Kur’ân lafızlarını müsait olmayan manalarla tefsir etmişlerdir.

Tefsir usul ve kâidelerini ve Kur’ân ilimlerini dikkate almayan, sırf Arap diline dayanan bu tür yorumlar, Kur’an’ın kimin kelâmı olduğunu, kime indiğini ve muhatabın kim olduğunu hiç dikkate almamıştır.

Ulûmu’l-Kur’ân konusundaki bilgi eksikliği de tabiî olarak tefsir ve te’vilin şartlarına riayet etmemeyi beraberinde getirmektedir. Bu da sonuçta yorum hatalarına ve ihtilaflara yol açmaktadır. Şu rivayet bunu açıkça ifade etmektedir: Hz. Ömer (r.a) bir gün yalnız kalmıştı. Kendi kendine “Peygamberi bir olduğu halde bu ümmet nasıl ihtilafa düşecek?” diye düşünmeye başladı. İbn Abbas’ı çağırtıp:

“–Peygamberi bir, kıblesi aynı olduğu halde bu ümmet nasıl ihtilafa düşecek?” diye sordu. İbn Abbas:

“–Ey Mü’minlerin Emîri, Kur’ân bize indirildi ve biz onu okuduk, ne hakkında nâzil olduğunu bildik. Bizden sonra insanlar gelecek Kur’ân’ı okuyacaklar ama ne hakkında indiğini bilmeyecekler, bu sebeple onun hakkında kendi görüşleri oluşacak. Onların her birinin Kur’an hakkında görüşleri olunca da ihtilaf edecekler, ihtilafa düşünce de birbirleriyle mücadeleye ve savaşa girişecekler” diye cevap verdi. (Bu cevabı beğenmeyen) Hz. Ömer onu tersledi ve azarladı. İbn Abbas da oradan gitti. Ömer onun sözü üzerinde bir müddet düşününce ne demek istediğini iyice anladı. Hemen İbn Abbas’ı çağırtıp “Sözünü bana tekrar et” dedi, o da önceki sözünü tekrarladı. Ömer (r.a) onun sözünün manasını idrak etti ve bu izah çok hoşuna gitti.[^5]

Modernist tanımlaması içine giren kişilerin en önemli ortak noktası, Kur’an’a tarihselci ve sembolik yaklaşım içinde olmalarıdır. Onlar Kur’an’ı; ekonomik, sosyal ve siyasal tesirlerin ortaya çıkardığı bir metin olarak görmüş ve onun belli bir zaman ve çevreye ait olduğunu söylemişlerdir. Modernist ve tarihselcilerin eserleri incelendiğinde, onların dil oyunlarına dayanan oldukça göreceli, tahminlere dayalı ve keyfilik arz eden sembolik ve metaforik izahlarla, gaybî haberler içeren âyetlerin içini boşaltmayı hedefledikleri anlaşılmaktadır. Hâlbuki dilde lafızların hakiki anlamı esastır. Delilsiz olarak hakiki manayı terk etmek doğru değildir. Mecelle’de “Kelâmda aslolan mânâ-yı hakîkîdir” denir.⁶ Hakikat asıl, mecaz ise onun halefidir. Asıl dururken halefe bakıl-maz. Fakat lafızdan hakikî mânânın anlaşılması imkânsız olursa, o zaman mecâzî mânâ-sına bakılır. Zira sözün bir mânâ ifade etmesi, mânâsız sayılmasından hayırlıdır. Muhammed Zâhid el-Kevserî (ö. 1952) şöyle der:

“Hak ehli âlimleri arasında, zâhirî mânâları müstehîl/imkânsız olmadıkça, nassları tevil eden hiç kimse yoktur. Bu yüzden hak ehlinin kitaplarında bu hususun şu şekilde tasrih edildiğini görürsün: «Nasslar zâhirî mânâlarına hamledilir. Bu zâhirî mânâları bırakıp da nassları, Bâtınîlerin ileri sürdüğü mânâlara hamletmek ilhaddır. Nassları reddetmek küfürdür».”[^7] Zira Bûtî’nin (ö. 2013) dediği gibi, her araştırmacı ve okuyucunun, sözü, hakîkî mânâsından çıkarıp farklı mecâzî mânâlara çekerek hoşuna giden birini seçmesi câiz olsaydı, dil felce uğrar, kelimeler mânâlarını kaybeder ve insanlar ne anlayacaklarını bilemez, şaşkın vaziyette kalırlardı.[^8]

4- SAVUNMA PSİKOLOJİSİ

Müsteşriklerin İslâm’a yönelttiği eleştiri ve ithamlar, bazı müfessirleri savunma psikolojisine sokarak, âyetleri yanlış yorumlamaya sevketmiştir. Meselâ Abduh-Rızâ Allah Rasûlü’nün (s.a.v) yaptığı bütün savaşların savunma savaşı olduğunu söylemişlerdir. Onlara göre İslâm’da savaş, müslümanlarla savaşan ve onların din özgürlüğünü tehdit eden kişilerle sınırlıdır ve bunun dışındaki kişilere karşı savaş açılmaz.⁹ Bu şekilde tefsir yapanlar, İslâm’ı savaşçı ve barbar göstermek isteyenlere bir tepki olarak onun sadece savunma harbine müsaade ettiğini ileri sürüyor olmalıdırlar.

5- AKLÎLEŞTİRME GAYRETİ

Günümüzde iyice yaygınlaşan ve her şeyi aklî ve bilimsel olarak izah etmeye çalışan bir anlayış, zaman zaman müfessirleri tesiri altına alabilmektedir. Nitekim Abduh-Rızâ, prensip olarak mucizeyi kabul etmekle birlikte hissî mucize devrinin Peygamberimizle birlikte bittiğini iddia etmiş ve Kur’ân’daki pek çok mucizeyi aklîleştirip tabiî sebepler dairesinde izah etmeye çalışmışlardır.¹⁰ Mustafa İslamoğlu, Hz. Süleyman’ın emrinde çalışan cinler¹¹ için “Burada Hz. Süleyman’ın emri altında çalışan «cin gibi ele avuca sığmayan», «cin fikirli» birileri kastedilse gerektir” notunu düşmüştür.¹² Bu da görünmeyen varlıkları aklîleştirme gayretinden başka bir şey değildir.

6- ORİJİNAL GÖRÜŞ ORTAYA KOYMA HEVESİ

Kimsenin söylemediği, insanlara farklı ve câzip gelecek, böylece onların dikkatini çekecek şeyler söyleyerek şöhrete kavuşma arzusu da pek çok insanı yorumda hataya sevketmiştir. Meselâ Bayraktar Bayraklı tefsirinin önsözünde şöyle der: “Söylenmişi tekrarlamamak ve bu zamana kadar yapılanları taklit etmemek suretiyle orijinal yorumlar yapma gayretinde olduk. Çünkü orijinal şeyler üretmek, Kur’an tefsirinde bizim sevdamız ve tutkumuzdur.”¹³

Kimsenin söylemediği bir şeyi söylerken çok dikkatli olmak gerekir. Zira hatalı olma ihtimali kuvvetle muhtemeldir. “Cumhûra muhâlefet kuvve-i hatâdan ileri gelir” denilmiştir. İmam Züfer (ö. 158/775): “Ben biriyle tartıştığımda o susuncaya kadar değil, aklını kaybedinceye, cinnet getirinceye kadar tartışırım” demişti. Kendisine “Tartıştığın kişi nasıl cinnet getirir?” diye sorulunca “Kimsenin söylemediği bir sözü söyler!” cevabını verdi.¹⁴

7- KUR’ÂN VE İSLÂM HAKKINDA ŞÜPHELER UYANDIRMA İSTEĞİ

İnsanların zihninde Kur’ân ve İslâm hakkında şüpheler uyandırmak isteyen bazı kimseler kasıtlı olarak sûiniyetle yanlış yorumlar yapmışlardır. Bununla da gayr-i müslimlere hizmet etme, insanları İslâm’dan ve Kur’an’dan soğutma hedefini gütmüşlerdir. Nitekim bazı muasır zevât, “Andolsun, Zikir’den (Tevrat’tan) sonra Zebûr’da da, «Arz’a muhakkak benim sâlih kullarım varis olacaktır» diye yazmıştık”¹⁵ âyetini, “Yeryüzünü, hangi dinden olursa olsun, hangi mezhepten gelirse gelsin ancak onu imar etmeye uygun olan kimselerin imar edeceği” şeklinde tefsir etmişlerdir.¹⁶ Abdullah el-Gumârî’ye (ö. 1993) göre bu tevilden maksatları Batı sömürgeciliğini desteklemek ve “Kur’an onların dünyaya vâris olacağını haber veriyor” diye onlara karşı olabilecek mukavemeti kırmaktır.¹⁷ Hâlbuki bu âyetteki “arz”, cennet veya Allah’ın mü’minlere vaad ettiği ve ümmet-i Muhammed’in kâfirlerden fethedeceği topraklar olarak tefsir edilmiştir.¹⁸

Sonuç olarak Kur’ân-ı Kerim kıyamete kadar gelecek bütün insanlara hitap ettiği için onun bir kısım âyetlerinin zamana göre yorumlanması kaçınılmazdır. Bunu yaparken hataya düşmemek için tefsir ilminin usûl ve kâideleriyle zamanın gereklerini bir noktada buluşturmak gerekmektedir.

Dipnotlar: 1) Dr. Öğr. Üyesi Murat Kaya, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Tefsir Anabilim Dalı. muratkaya43@gmail.com 2) Muhammed Hüseyin Zehebî, el-İtticâhâtü’l-münharife fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm -Devâfiuhâ ve defʻuha- (Mektebetü Vehbe, 1406/1986), 20. 3) Buhârî, İstitâbe, 6; İbn Hacer el-Askalânî, Tağlîku’t-taʻlîk alâ Sahîhi’l-Buhârî, thk. Saîd Abdurrahman Musa (Beyrut, el-Mektebetü’l-İslâmî, 1405), 5: 259. 4) Mahmûd Muhammed Yakub Tahir, Esbâbu’l-hata’ fi’t-Tefsîr (Dâru İbni’l-Cevzî, 1425), 85. 5) Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Fedâilü’l-Kur’ân, thk. Mervân el-Atıyye ve dğr. (Dımeşk, Dâru İbn Kesîr, 1415/1995), 102-103. 6) Mecelle, 12. madde. 7) Muhammed Zâhid el-Kevserî, Nazratün âbira fî mezâimi men yünkiru nüzule İsa (a.s) kable’l-âhira (Kâhire: Dâru’l-Cîl, 1408/1987), 124. Krş. Büyük Haydar Efendi, Usûl-i Fıkıh Dersleri, haz. İbrahim Subaşı (y.y., ts.), 211. 8) Bkz. Muhammed Saîd Ramazan el-Bûtî, Fıkhu’s-Sîre (Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 2007), 47. 9) Celil Kiraz, Menâr Tefsirinde Özgün Yorumlar (Bursa: Emin Yayınları, 2017), 274-281. 10) Örnekler için bkz. Kiraz, Menâr Tefsirinde Özgün Yorumlar, 148-178. 11) Sebe’ 34/12. 12) Mustafa İslâmoğlu, Hayat Kitabı Kur’an -Gerekçeli Meal-Tefsir- (İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2009), 848, dn. 11. 13) Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, 1: 63. 14) Kevserî, Nazratün âbira, 92. 15) el-Enbiyâ 21/105. 16) Ahmed b. Mustafa el-Merâğî, Tefsîru’l-Merâğî (Mısır: Mektebetü Mustafa el-Bâbî, 1365/1946), 27: 76; İbrahim b. İsmail el-Ebyârî, el-Mevsûatü’l-Kur’âniye (Müessesetü Sicilli’l-Arab, 1405), 10: 338. 17) Ebü’l-Fazl Abdullāh b. Muhammed b. es-Sıddîk el-Gumârî, Bideʻu’t-tefâsîr (ed-Dâru’l-Beydâ, Dâru’r-Reşâdi’l-Hadîse, 1406/1986), 93. 18) Taberî, 18: 549-550.