Mısır’da Kurulan İlk Türk-İslam Devleti Hangisidir?

Mısır’da kurulan ilk Türk-İslam devleti hangisidir? Mısır’da ilk Türk-İslam devletini kuran ve devlete ismini veren hükümdar kimdir?

Tolunoğulları, 868-905 yılları arasında Mısır ve Suriye’de hüküm süren bir Türk-İslâm hânedanıdır.

Hânedanın kurucusu Ahmed b. Tolun’un Buhara asıllı bir Türk olan babası Tolun, Halife Me’mûn döneminin önemli kumandanlarındandı. Babasının vefatından (240/854) iki yıl sonra Bizans’a karşı düzenlenen seferlerin merkezi Tarsus’a giden Ahmed b. Tolun, muhtemelen Müstaîn-Billâh’ın halifeliğinin ilk yılında (248/862) Sâmerrâ’ya döndü ve onun güvenini kazanarak saraydaki nüfuzlu kişiler arasında yer aldı.

MISIRDA KURULAN İLK TÜRK-İSLAM DEVLETİ

Tolunoğulları Devleti Ne Zaman Kuruldu?

Ardından Mısır Valisi Bayık Bey’in vekili sıfatıyla Mısır’a girdi, bu vesileyle hânedanın temellerini attı (254/868). Dımaşk’taki isyanı bastırmak amacıyla topladığı ordusundaki asker sayısının 100.000’in üstüne çıkması üzerine askerî birlikleri için Sâmerrâ benzeri bir şehir kurarak hükümet merkezini oraya nakletmeye karar verdi. Fustat’ın kuzeydoğusunda Yeşkür dağının eteğinde Katâi semtini tesis etti ve idare merkezini orada yaptırdığı saraya taşıdı (256/870).

Kayınpederi Yârcûh et-Türkî’nin ölümünden (Ramazan 258 / Temmuz 872) sonra bütün Mısır Ahmed’in eline geçti. Bu sırada Abbâsî halifeliği, Ahmed b. Tolun’dan malî ve askerî destek istedi. Hilâfet nâibi Muvaffak-Billâh beklediği yardımı alamayınca onun üzerine bir ordu gönderdi. Rakka’ya kadar gelen ordu, on ay burada bekledikten sonra geri döndü. Bu olay Ahmed b. Tolun’un siyasî hayatında bir dönüm noktası teşkil etti; bu tarihten itibaren (877) ismen halifeye bağlı müstakil bir hükümdar gibi hareket etmeye başladı. Halifeliğin içinde bulunduğu durumdan yararlanıp Suriye’yi de egemenliği altına almak için harekete geçti. Suriye seferi sonunda Fırat’ın batısındaki bütün vilâyetlere hâkim oldu; batıda Berka ve Trablusgarp’tan doğuda Fırat nehrine kadar olan topraklar Tolunoğulları’nın idaresine girdi.

Suudi Arabistan’ın güneybatısında yer alan Asîr ve civarı da onun egemenliğini tanıdı. Ahmed b. Tolun, 266 (879-80) yılında Ahmedî veya Tolûnî dinarı denilen sikkeler darbettirerek sikkeye halifenin adıyla birlikte kendi adını da yazdırdı. Ahmed b. Tolun’un Suriye ve Filistin’i zaptetmesi ve hemen ardından kendi adına para bastırması Muvaffak-Billâh’ı harekete geçirdi ve onu Mısır valiliğinden azletti. Bunun üzerine Ahmed b. Tolun hilâfet makamıyla irtibatını kesip bağımsızlığını ilân etti. Onun zamanında Abbâsî halifesinin, isminin hutbelerde okunmasından ve Bağdat’a bir miktar vergi gönderilmesinden başka bir nüfuz belirtisi kalmadı.

270’te (884) vefat eden Ahmed b. Tolun’un yerine oğlu Humâreveyh geçti. Babasından istikrarlı, zengin bir ülke devralan Humâreveyh, kendisine itaat hususunda tereddüt gösteren ağabeyi Abbas’ı isyana başvurabileceği endişesiyle öldürttü. Öte yandan Tolunoğulları’nın başına tecrübesiz birinin geçmesi Muvaffak-Billâh’ı ümitlendirdi ve Suriye’yi almak için ordular göndermeye başladı. Suriye’yi kaybettiği takdirde Mısır üzerindeki hâkimiyetinin sarsılacağını bilen Humâreveyh de Suriye’ye ordular yolladı. Bu arada Abbâsî kumandanlarından Muhammed b. Ebü’s-Sâc’ın Humâreveyh’e katılmasıyla el-Cezîre ve Musul’a kadar olan toprakların tamamı Humâreveyh’in eline geçti; Humâreveyh’in gücünü arttırması Abbâsîler’i ona yaklaşmak zorunda bıraktı.

273 yılının Receb ayında (Aralık 886) iki taraf arasında Tolunoğulları’nın Mısır’daki hükümranlığının tanınması, ayrıca Suriye, Filistin, Sugūr, Anadolu ve İrmîniye bölgeleriyle el-Cezîre’nin otuz yıl süreyle onların idaresine verilmesi hususunda bir antlaşma yapıldı.

Bizans’la mücadeleye başlayan Humâreveyh özellikle 280 (893) yılından itibaren Bizans üzerine ordular gönderdi; bu mücadele 283’te (896) imzalanan bir barış antlaşmasıyla sona erdi.

Halife Mu‘tazıd-Billâh, 14 Haziran 893’te Mısır’a yolladığı fermanla Fırat’tan Berka’ya kadar uzanan toprakları Humâreveyh’e verdiğini bildirdi. Zamanla idareyi Vezir Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Mâzerâî’nin eline bırakan Humâreveyh, Dımaşk’ta bulunduğu sırada hizmetçileri tarafından geceleyin uyurken öldürüldü (282/896). Ardından toplanan devlet adamları büyük oğlu Ceyş’e biat ettiler. Humâreveyh’in on iki yıl süren hükümdarlığında Tolunoğulları en parlak dönemini yaşadı. Ancak onun aşırı harcamaları yüzünden hazine boşalmış, ülke âdeta içeriden çökmüştü. Bu sebeple kendisinden sonra gelenler ülkeyi maddî sıkıntılardan ve kısa süre içinde yıkılmaktan kurtaramadılar.

Tolunoğulları Devleti Nasıl Yıkıldı?

Humâreveyh’ten sonra kumandanlar arasında çıkan rekabet yüzünden ordu bölündü, hânedan mensupları birbirine düştü ve saltanat mücadelesi başladı. Yetkileri ellerine geçiren kumandanlar, Ahmed b. Tolun’un oğulları hayatta iken Humâreveyh’in henüz on dört yaşındaki oğlu Ebü’l-Asâkir Ceyş’i tahta çıkardıklarından ülkede önemli karışıklıklar meydana geldi ve Tolunoğulları yıkılış sürecine girdi, isyan ve karışıklıklar birbirini izledi.

Genç sultan kumandanların tahrikiyle amcalarını tutuklattı; kendini içki, oyun ve eğlenceye verdi. İçki meclislerinde bazı kumandanlara karşı ağır hakaretlerde bulundu ve onları azledeceğini söyledi. Sultanı öldürmek için harekete geçen bazı kumandanlar suikast planlarının önceden öğrenilmesi üzerine kaçmak zorunda kaldılar. Altmış kişi civarında olan bu kumandanlar Mu‘tazıd-Billâh’ın davetiyle Bağdat’a gitti ve her birine hil‘at giydirildi. Bu arada Suriye Valisi Tuğç b. Cüf bağımsızlığını ilân etti. Suriye’de kalan muhalif kumandanlar da isyan çıkardı. İsyancıların niyeti Ceyş’in amcalarını hapisten çıkarıp birini sultan ilân etmekti. Ancak Ceyş, tahta geçirmek istedikleri amcası Nasr’ı (veya Mudar) öldürüp cesedini onların önüne attı. Bunun üzerine âsiler saraya girerek Ceyş’i tahttan indirip tutukladılar ve birkaç gün sonra öldürdüler (283/896). İsyan sırasında sarayı talan edip yaktılar. Ceyş’in saltanatı altı ay sürdü.

Ceyş’in yerine on dört yaşındaki kardeşi Ebû Mûsâ Hârûn tahta çıkarıldı. Onun zamanında da kumandanlar arasındaki mücadele devam etti. Bu sırada muhalif kumandanların başa geçmesi için İskenderiye’den çağırdıkları sultanın amcası Rebîa b. Ahmed ortadan kaldırıldı (284/897). Diğer taraftan Halife Mu‘tazıd-Billâh’ın Hârûn’un saltanatını 286 (899) yılına kadar onaylamaması yüzünden işler daha da kötüleşti. Mu‘tazıd’ın Tarsus yönetimine müdahale ederek oraya bir vali tayin etmesiyle Sugūr bölgesi fiilen elden çıktı.

Suriye’de de Karmatîler isyan etti ve Hama, Humus, Maarretünnu‘mân ile Ba‘lebek’i ele geçirdi. Üzerlerine gönderilen birlikler yenilerek geri çekildi (290/903). Ardından halife Mısır’ı onlardan almaya karar verdi ve Türk asıllı kumandan Muhammed b. Süleyman’ı Suriye ve Mısır’a gönderdi. Kuvvetlerin Mısır’a girişini engellemek için ordusuyla Suriye’ye doğru yola çıkan Hârûn b. Humâreveyh, ülkesinin doğu sınırında Abbâse’de savunma hazırlığı yapıldığı sırada askerler (veya iki amcası) tarafından öldürüldü (Safer 292 / Aralık 904).

Tolunoğulları’nın başına Hârûn’un amcası Şeybân b. Ahmed b. Tolun geçirildi. Ancak Şeybân’a güvenmeyen ve artık mücadele etmenin gereksiz olduğunu düşünen kumandanlardan Tuğç b. Cüf ile diğer bazı kumandan ve önde gelen kişiler halifeye bir mektup yazarak Hârûn’un öldürüldüğünü ve kendilerine eman verilmesi şartıyla hilâfet ordusuna katılmak istediklerini bildirdiler. Onların, birlikleriyle beraber Abbâsî ordusuna katılmasıyla Şeybân zor durumda kaldı. Yanındaki az sayıda askerle birlikte Fustat kapısında karargâh kurup zayıf bir direnme gösterdiyse de askerlerinin önemli bir kısmının karşı tarafa geçmesi üzerine başşehri kuşatan Muhammed b. Süleyman’dan eman istedi ve geceleyin gidip teslim oldu (Rebîülevvel 292 / Ocak 905). Ertesi gün Abbâsî ordusu Fustat’a girdi.

Meydanın etrafındaki Sudanlı askerlere ait kışlalar yakıldı, kışlalardaki pek çok askerle şehir halkından çok sayıda insan öldürüldü. Böylece Mısır yeniden Abbâsî hâkimiyetine girdi. Sultanlık koltuğunda sadece dokuz gün oturabilen Şeybân’ın, ailesi ve yakınlarıyla birlikte Bağdat’a gönderilmesiyle İslâm döneminde Mısır’da ilk müstakil hânedan olan Tolunoğulları yıkılmış oldu.

Kaynak: DİA