Naz ve niyaz ne demektir? Cezbe nedir, cezbe ehli kimlerdir? Sâlik nedir, nasıl yol alır? Tasavvufta naz ve niyaz makamı.

Naz, “kendini beğendirmek ereğiyle yapılan hoş davranış, cilve” niyaz ise “dilek, yakarma, yalvarma, yakarış, dua” anlamlarına gelir.

NİYAZ NEDİR?

Kelime olarak niyâz; “ihtiyâcı olma, sevgi gösterisinde bulunma, dostluk, duâ, selâm, hürmet, hediye, yalvarmak, dilemek ve alçak gönüllü olmak” gibi anlamlara gelen farsça bir kelimedir. Terim olarak “kulun çâresizliği ve aczini anlayarak mevlâsına yalvarıp yakarması ve yalnızca O’na sığınması” anlamında olup genellikle nâz kelimesiyle birlikte kullanılır.

NAZ NEDİR?

“Nâz” tabiri Farsça bir isimdir. Kelime olarak, başkaları tarafından beğenilmek için yapılan yapmacık ve sun’î hareketler; işve, cilve ve edâ manâlarınadır. “Nâz etmek”; nazlanmak, istekli olduğu halde istemezmiş gibi davranmak, kendini ağıra satmak anlamında da kullanılır. Meselâ: “Nâz mâşûkun, niyâz âşıkın kârıdır.” sözü bu mânâda meşhûrdur. Kendisine âşık olunan nazlanır, âşık olansa yalvarır yakarır durur. Ayrıca kendini ağıra satma, geçici bir süre başvurulan olumsuz davranış, hatta şımarıklık manalarına da gelir. Divan şâirimiz Nedim;

“Kim öğretti sana cânâ, bu denlû işve vû nâzı

Ki dâim böyle nâz ile güler, nâz ile söylersin.”

diyerek nâz ehline işâret eder.

Nâz; cezbe ve galebe halindeki sâlikin, Hakk’a tekellüfsüz ve samîmî bir şekilde serzenişte bulunması, Cenâb-ı Hakk’la senli-benli konuşmasıdır. Hz. İbrâhim’in Cenâb-ı Hak’la konuşması (Hûd 11/74), Hz. Mûsâ’nın, “Bu senin fitnendir.” demesi (el-A‘râf 7/155), Râbi’atü’l-Adeviyye’nin hacca giderken merkebinin ölmesi üzerine, “İlâhî padişahlar âciz bir kadına böyle mi yapar? Beni evine davet ettin, ama yarı yolda merkebimi öldürdün, beni çölde yapayalnız bıraktın.” diye serzenişte bulunması nâz ehlinin cezbe ve istiğrak hâlindeki tavırlarına örnek gösterilebilir.

Şatah Nedir?

“Nâz âşıklara, niyâz âriflere mahsûstur.” denilir. Nâz ehlinin Allah’a nâzı geçer. Bunlardan sık sık “şatah” denilen (ölçüsüz sözler) zuhûr edebilir. Nâz ehlinde, alışılmış edeb tavrına pek rastlanmaz. Niyâz ehli olanlarda ise; edebe ve islâmî kurallara uymada hassâsiyet esastır.

“Lezzet-i nâza gerçi söz yoktur, Liyk zevk-i niyâza aşk olsun.” diyen Nâbî bu husûsa dikkat çeker.

Nâz ehlinin bu tür sözleri ve davranışları sakıncalı görünse de samîmîyetleri ve mânevî halleri dikkate alınarak mâzûr görülür ve kınanmaz. Tasavvuf kaynaklarında niyâz hâlinin mürîdde bulunması gereken niteliklerden biri olduğuna, nâz makâmında olsa bile kendini niyâz makamında tutması ve niyâzı elden bırakmaması gerektiğine dikkat çekilmiş, bu konuda çeşitli örnekler verilmiştir. Kula Allah’a niyâzdan daha çok yakışan hiçbir makam olmadığı söylenmiştir.

Cezbe Nedir? Cezbe Ehli Kimlerdir?

Tasavvufta insan mürîd, Hakk ise murâddır. Niyâz âşıkın, nâz ise ma’şûkun makâmı olduğundan niyâz kula, nâz Hakk’a ait bir terim olarak kullanılır. Bu anlamda nâz ilâhî bir cilvedir. Hâce Abdullah Herevî, mürîdin yüzbin niyâzla talep ettiği bir murâdın, yüzbin nazla kaçabileceğini söylerken, niyâz ve nâz terimlerini bir arada kullanmış, bu sözüyle Hakk’ı talep etmenin ne kadar zor olduğunu anlatmak istemiştir. Sohbet, zikir ve semâ meclislerinde kalbinde meydana gelen vâridâta dayanamayarak kendinden geçen, gayr-ı ihtiyârî sıçrayıp nâra atan kimselerin davranışlarına “cezbe” adı verilmektedir. Melâmet fikrini benimseyen ilk sûfîlerle, Cüneyd ve İmâm-ı Rabbânî gibi bazı mutasavvıflar bu tür cezbeyi önemsemedikleri halde, Bayrâmî Melâmîleri, özellikle Hamzavîler buna büyük değer vermiş ve sülûkün esâsı saymışlardır. Diğer tarîkatlar cezbeyi benimsemekle birlikte bu tür hal ve hareketlerin riyâya sebebiyet vermemesi için gizli tutulmasını tavsiye etmişlerdir. Nitekim Mevlevîler bu gibilere, “Kanını içine akıt, kimseye belli etme”, Rifâîler ise, “Yan fakat tütme” diyerek sırrı ifşâ etmeme uyarısında bulunmuşlardır. Tasavvuf târihinde bu iki anlayışın temsilcileri her devirde var olagelmiştir.

Niyâz ve nâz terimleri, Mevlevîler ve Bektaşî­ler’de yaygın biçimde kullanılır. Şeyhin veya bir velînin sandukasının huzurunda, sağ ayağın başparmağını, sol ayağın başparmağı üzerine koyup (ayak mühürlemek), eller düz ve parmaklar açık olarak, sağ kol sol kolun üstüne gelecek şekilde elleri çapraz-vârî omuz başlarına götürerek belini bükmeden başını eğmeye (baş kesmek) “niyâz hali” denir. Şeyhle mürîdin aynı anda birbirinin elini öpmelerine (görüşmek), oturunca “aşk olsun” dendiğinde yeri öperek şükür secdesinde bulunulmasına ve baş kestikten sonra sağ elin şehâdet parmağının ağıza götürülüp öpülmesine “niyaz etmek” adı verilir. Birine bu durum sorulduğu zaman, “Aşk u niyâz ediyorlar” veya “Niyâz ediyorlar.” diye cevap verilir. Bu ifâdede niyâz “selâm söylemek” anlamına gelir.

Niyâz Penceresi Nedir?

Türbelerde sandukanın baş veya ayakucu tarafındaki küçük pencereye “niyâz (hâcet) penceresi” adı verilir. Türbenin kapalı olması sebebiyle içeri giremeyen ziyâretçiler, bu pencere önünde boyun bükerek niyâz ederler. Mevlevîlik’te semâa yeni başlayanlara “nev-niyâz” denir.

Niyâz “nezir ve hediye” mânasına da gelir. Sona ermek üzere olan Mevlevî mukâbelesinin biraz daha devam etmesini isteyen hatırlı bir kişinin gönderdiği hediyeye, “niyâz akçesi”, bu vesîleyle yapılan âyine “niyâz âyini”, âyinin sonunda okunan ilâhiye de “niyâz ilâhisi” adı verilir.

“Nâzı geçmek”; hatırı sayılmak, istediği zor da olsa yerine getirilecek kadar itibâr sâhibi olmak demektir.

“Nazını çekmek”; katlanmak, tahammül etmek, hoşgörülü olmaktır.

Nâz’a; idlâl, arbede ve ayn-i tahakküm de denir. Nâz ehli Cenâb-ı Hakk ile gayet samîmî, her türlü resmiyetten ve kayıttan uzak, senli-benli bir şekilde sohbet eder, O’na içlerini dökerler. Bu hâl içinde Yunus Emre Allah Teâlâ’ya şöyle der:

“Sen temâşâ kılasın, ben hod yanam,

Hâşâ lillâh Senden ey Rabbe’l-âlemîn”

Hallâc-ı Mansûr’dan bahsederken de;

“Od’a yandırdın, külün savurdun,

Öyle mi gerek Seni seveni.” diye sızlanır.

“Allah ü Teâlâ’nın öyle kulları vardır ki, Cenab-ı Hakk’a, ‘Ya Rabbi! Cennetini yarattın anladık, peki cehennemini niye yarattın?’ diyecek kadar ileri giderler.

“Eşikte niyâz, huzûrda nâz edilir” deyimi meşhûrdur. Niyâz abdest almaya, nâz namaz kılmaya benzetilir.

Fehm-i Kadîmî bir beytinde:

“Hadden ziyâde etme tegâfül niyâzıma,

Cânâ meseldir; âşıkı çok nâz usandırır.”

“Ehl-i niyâz”; şer’î hükümlere ve tarikat âdâbına göre hareket eden derviş demektir.

“Dervişin huzûr-ı mürşide vardığında himmet talebi için yüzünü-gözünü yerlere sürerek niyâz etmesi.” tarîkat âdâbındandır.

Hakk’ın kulu kendine çekmesi cezbe, bu cezbeyle kulun Allah’a yönelmesi aşktır. Cezbe; Hakk’ın, kulunu kendisine çekmesinden hâsıl olan istiğrâk, derin şaşkınlık ve hayret sûretlerinde görünen manevî bir haldir. Genellikle nâz ehli bunlar arasından çıkar. Mutasavvıflara göre Hz. Peygamber’i öldürmeye giden Hz. Ömer’in, eniştesinin evinde duyduğu Kur’an-ı Kerîm sesiyle îmana gelmesi, “Allah tarafından kendine çekilme” cezbe’ye örnek olarak gösterilir.

Nâz ehli olanlar şer‘î hükümlere tam anlamıyla uygun olmasa da ibâdet ederler. Doğuştan saftırlar, kendilerine göre iyiliği emreder, kötülükten sakındırırlar, nâz makâmında oldukları için zaman zaman Cenâb-ı Hakk’a senli-benli hitap edebilirler.

Sâlik Nedir, Nasıl Yol Alır?

Mutasavvıflar, sâlikin tasavvuf yolunda ancak cezbe ile ilerleyebileceği görüşündedir. Bir tarikata intisap ederek sülûkünü tamamlamamış ve cezbe halini yaşamamış sâliklere “mücerred sâlik” (sâlik-i gayr-i meczûb), tasavvuf yoluna girmeden ve yolun gereklerini yerine getirmeden ânî bir cezbeye kapılan sâliklere “mutlak meczûp” (meczûb-ı gayr-i sâlik), seyr ü sülûka girip bu yolun çilesini çektikten sonra cezbeye ulaşmış olanlara “sâlik meczûp” (sâlik-i meczûb), yakalandıkları bir cezbenin ardından tasavvuf yoluna girip kararlı bir şekilde bu yolun gereklerini yerine getirenlere “meczûp sâlik” (meczûb-ı sâlik) denir. Gerçek meczûp bunların ikincisidir, ancak bir mürşide varmadıklarından kendileri ermiş olsa bile bunların başkalarını irşâda yetkileri yoktur.

Gökten gelen yağmur her metre kareye aynı miktarda düşer. Ne var ki dağların gururlu tepeleri ve kayaların kibirli zirveleri bu sağanaktan nasîb alamazlar. Onların hissesine düşen damlacıklar da süzülerek mütevâzî ve çukur yerlerde birikir. Gür ormanlar ve bereket buralardan fışkırır. Bu açıklamalar ışığında bizler nâz ehli değil niyâz ehli olmanın ve Hakk’ın huzûrunda boynu bükük, gönlü kırık ve gözü yaşlı durmanın yoluna bakmalıyız. Gökten inen ilâhî rahmet ve bereket gönlümüze dolsun. Kalbimizin kapalı kilitleri açılıversin.

Kaynak: Prof. Dr. İrfan Gündüz, Altınoluk Dergisi, Sayı: 357, Yıl: Kasım 2015

İslam ve İhsan