Sıfat-ı ilahiye ne demektir? Sıfat-ı ilahiye ve tecellileri.

Cenâb-ı Hakk’ın zâtı birdir; sıfatları ise saymakla bitmez. Yâni O’nun sıfatları belli bir miktarda değil, sonsuzdur. Tamamını yalnız kendi bilir. Bunlardan bir kısmı ise, sâdece peygamberlere, bir kısmı da -doksan dokuz esmâ gibi- diğer insanlara bildirilmiştir. Âlimler de, doksan dokuza dâhil olmayan birçok sıfât-ı ilâhiyyeye vâkıftırlar.

İLAHİ SIFATLAR

Bilinen ve bilinmeyen bütün ilâhî sıfatlar ise, öncelikle kâinâtın yegâne Yaratıcı‘sının noksan sıfatlardan münezzeh, kemâl sıfatlarla muttasıf bir müteâl, yâni hayâl ötesi mükemmel oluşunu ifâde içindir. Bu bakımdan:

1. Zâtî

2. Subûtî olarak iki kategoride tasnif edilen ilâhî sıfatlardan herhangi birinin noksanlığı veya bunlara uygun olmayan bir başkasının ilâvesi mümkün değildir. Şöyle ki:

O’nun varlığının kemâli; diri, devamlı ve mutlak hayat sahibi olması iledir. O’nun hayat sıfatı, zıddı ölüm olan bir hayat değil, bilakis yalnız O’na mahsus bir hayattır. Bu husus Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle tavsîf edilir:

“Şânında ölmek olmayan, dâimâ hayat sâhibi...” (el-Furkân, 58)

O’nun ilmi, düşünce ve fikir mahsûlü olmaktan münezzehtir. Şu kâinatta görülen, hiçbir akıl ve irâdenin erişemeyeceği derecede ince ve hassas nizâm ve âhenk, Cenâb-ı Hakk’ın ne kadar sonsuz bir ilim sahibi olduğunun en sâdık delîlidir. Öyle ki bu kâinatta insanoğlu, küçücük bir buluşa bile sayısız kişi ve asırlarca zamanın birbirine ilâvesinin yardımıyla nice ilim ve kâideler neticesinde ulaşabilmektedir. Meselâ bugün pek yaygınlaşan cep telefonlarıyla irtibat husûsiyeti, insanın yaratılışından ne kadar sonra ve nice tecrübelerin üstüste birikmesi ile ancak gerçekleşebilmiştir. Diğer terakkîler de böyledir. Hâlbuki bu keşif, îcâd ve henüz çözülememiş sonsuz sırlar, Cenâb-ı Hakk’ın, kâinâtın nizâmına bir anda ilm-i ilâhîsi ile yerleştirdiği husûsiyetlerdir.

Cenâb-ı Hakk’ın ilmiyle mahlûkâtın ilmi arasındaki sonsuz farkı şu misâl ne güzel ifâde eder:

Hızır -aleyhisselâm-’ın, Mûsâ -aleyhisselâm-’a acâip, garâip ve hikmeti meçhul hâdiseler gösterdiği seyahat esnâsında bir serçe kuşu gelerek bindikleri geminin kenarına kondu. Sonra denizden gagasıyla su aldı. Hızır -aleyhisselâm- bu manzarayı Mûsâ -aleyhisselâm-’a göstererek şu teşbihte bulundu:

“–Allâh’ın ilmi yanında senin, benim ve bütün mahlukâtın ilmi, şu kuşun denizden gagasıyla aldığı su kadardır.” (Buhârî, Tefsîr, 18/4)

Bu hakîkatler ışığında Hazret-i Mevlânâ, ilim, semî’ ve basar sıfatlarının beşere tâlim edilmesindeki hikmeti şöyle ifâde eder:

“Cenâb-ı Hak, korkasın da fesat çıkarmayasın ve bozgunculuğa kalkışmayasın diye kendisinin alîm, yâni «her şeyi çok iyi bilen» olduğunu bildirdi.”

“Çirkin ve kötü sözlere dudaklarını kapatasın diye kendisinin semî’, yâni «her şeyi çok iyi işiten» olduğunu bildirdi.”

“Gizli saklı kötülüklere bulaşmaman için kendisinin basîr, yâni «her şeyi çok iyi gören» olduğunu bildirdi.”

Var olan bütün kelâmlar da Cenâb-ı Hakk’ın kelâm sıfatının birer tecellîsidir. Böylece Allah Teâlâ, kelâm sıfatındaki sonsuz kudreti tezâhür ettirmekte, ayrıca kendi yüce ism-i şerîfini sayısız lisân ile zikrettirmektedir. O, cansız zannedilenler de dâhil, her mahlûka kelâm sıfatından onlara has bir lisân bahşetmiştir. Âyet-i kerîmede buyrulur:

“Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan her şey O’nu tesbîh eder; O’nu hamd ile tesbîh etmeyen hiçbir şey yoktur; fakat siz onların tesbihlerini anlamazsınız...” (el-İsrâ, 44)

Şüphesiz bütün tesbîh edişler, isimlerle olduğundan, Allah Teâlâ’yı tanımanın, insan için mümkün olan yegâne vâsıtası, O’nun idrâk sahamızda olan sıfât-ı ilâhiyye tecellîleridir.

Bu sıfatlar ise, mânâları düşünüldüğünde «sıfat», vasıflandırdığı zâta delâletleri göz önünde bulundurulduğunda «isim»dir. Yâni Allah, bu sıfatlarla o derecede muttasıftır ki, bunlar O’nun için isim derecesindedir. Nitekim insanlar arasında da şahıslar, sıfatlarıyla yüksek seviyede bir vasıflanma içindeyse, o sıfatlar neticede onlar için bir isim olarak kullanılır. Hazret-i Sıddîk, İmâm-ı Âzam, Meyyitzâde vs. gibi.

• Esma Tecellileri

Dolayısıyla sıfât-ı ilâhiyye tecellîlerine “esmâ tecellîleri” de denilir. Bu meyanda O’nun sıfatları, bizzat Cenâb-ı Hak tarafından da:

“En güzel isimler Allâh’ındır...” (el-A’râf, 180) âyetiyle birer isim olarak ifâde buyrulmuş ve yüce Mevlâ, kendisini ilâhî isimleri vâsıtasıyla kullarının idrâkine takdîm etmiştir.

Zîrâ kul, ulûhiyet ile irtibatını isimle sağlar. Bu gerçek, Allâh’ı tenzih için, O’nun adının vazgeçilmez bir unsur olduğunu ortaya koyar. Bu bakımdan kulun, O’na karşı yaptığı iyi veya kötü fiiller, ulûhiyetinin hakîkatine değil, ismine yönelir. Böylece hakîkati dâimâ münezzeh kalır.

Gerçekten de insan, eğer Cenâb-ı Hakk’ın has ismi olmasa, O’na karşı münâsebetlerini düzenlemekte zorluk çeker. Çünkü insan, varlığı isimde görüp isimle ifâde etmeye alışkındır. İnsan için isim, varlığın tescilidir. Bunun içindir ki, Cenâb-ı Hak, Âdem -aleyhisselâm-’ı yarattığı zaman ona bütün isimleri öğretmiş ve Hazret-i Âdem’in meleklere olan üstünlüğünü bununla ifâde buyurmuştur. Zîrâ bir varlığın adını bilmek, bir anlamda onun zâtî varlığını da tanımak demektir. Nitekim bizler, Cenâb-ı Hakk’ı yüce isimleriyle bilmesek, O’nun hakkında ne bilebiliriz ki?

Yâni insan, Rabbinin husûsiyetlerini belirten isimlere dâimâ muhtaçtır. Her kul, yaşadığı çeşitli durumlarda, Rabbini, hâline uygun bir ismiyle çağırmak ister. Bu isimler olmasaydı, O’nunla olan irtibatı çok noksan kalırdı, belki de mümkün olmazdı. Denilebilir ki bu isimler, zât ve ulûhiyet karşısında kulun dilsizliğini bir dereceye kadar gideren ifâdeler, yâni beşer idrâkinin çıkmazlarını açan anahtarlardır. Zîrâ Allâh’ın isimlerini sadece zikretmek bile îmânı beslemekte, ilâhî huzûru hissettirmekte, O’na olan aşk ve muhabbeti artırmakta, O’na karşı huşû sahibi kılmakta, O’nun katında olanlara rağbet ettirmekte, dünyadan ve onun fânî lezzet ve hazlarından vazgeçirip ebedî olana yönlendirmekte ve Hakk’a dönüş/vuslat arzusuyla tutuşturmaktadır. Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’in, çeşitli durumlarda okunmasını tavsiye buyurduğu duâ ve zikirlerin, Allâh’ın isimleriyle dolu olması da, bu faydaları gösterir.

• İlahi Merhamete Muhtaç İnsan

Çok güç şartlar içinde bulunan, ilâhî merhamete çok muhtaç olan bir mü’min, Rabbinden yardım isterken bu hâlini ifâde edip özetleyecek bir tâbir arar; «Rahmân ve Rahîm» isimlerine sarılır. Günâhlarının ağırlığı altında ezilirken, gönül bağının koptuğunu hissederken Hakk’a yaklaşacak bir vesîle arar; «Gaffâr ve Settâr» isimlerine sığınır. Kâinatta veya kendi rûhunda tecellî eden ilâhî kudret ve azameti temâşâ ederken, kitaplarda ifâde edilemeyecek duygu ve mârifetini dile getirecek bir beyân arar; «Allâhu Ekber» diyerek, dalgalanan rûhu sükûnet bulur. Hâsılı kul, kendisinin muhtelif hâllerinde, Cenâb-ı Hakk’ın muhtelif sıfatlarının aracılığı ile rûhunun kilitlenmiş kapılarını açar ve hissettiği nice ihtilâç ve ihtiyaçları giderir.

Bunun içindir ki Cenâb-ı Hak, kendisini, hakîkate mutâbık olarak, fakat insanların anlayabileceği tarzda tanıtmıştır. Yâni O’nun, kendisini; Alîm, Hakîm, Kadîr, Gafûr vb. birtakım sıfatlar vasıtasıyla tanıtmasında ve insanın da O’nu böyle tanımasında, aslında insana âit şahsî bir sebep vardır. Zîrâ insan, bu vasıfların bir kısmını -son derece sınırlı da olsa- kendisinde bulur. Bu da, beşer idrâkinin îman ve hidâyeti için lutfedilmiş bir ilâhî mevhibedir.

• Allah’ın Sıfat ve Fiillerinin Tecellisi

Bir bakıma Allâh’ın sıfat ve fiillerinin tecellîsi, «beşerî anlayışa yönelen ilâhî tenezzülât»tan ibârettir. Tecellî, tecellî edeni izhâr eder. Fakat bu izhâr, O’nu Zât’ında olduğu gibi değil, bizim idrâkimize tenezzülât hâlinde gerçekleşir. Bu gerçeğin ışığında Hazret-i Mevlânâ şöyle buyurur:

“Hakk’ın nûru ile bakan kişi, zerrede ebediyet, yani sonsuzluk güneşini görür, bir katrede bütün denizi seyreder.”

Bu suâlin cevabı da Hazret-i Mevlânâ’nın şu sözlerinde gizlidir:

“Hikmetinden suâl olunmayan Hakk’ın işini kim anlayabilir? O işin hakîkatine kim erişebilir? Bu söylediğim sözler, ancak anlatmak için söylenmiş zaruri sözlerdir.”

“Aslında din işi, hayran olmak, şaşırıp kalmaktan başka bir şey değildir. Fakat bu hayranlık, tamamen akıl eremediği için hakîkat kıblesine sırt çevirmek değil, aksine dostun mest ve müstağrakı olarak hayrete düşmektir.”

“Zîrâ uykuya varırsak, O’nun aşkıyla kendimizden geçmişiz, O’nun mesti olmuşuzdur. Uyanık bulunursak O’nun yazdığı destanda, nice sırlar yaşarız.”

“Eğer ağlarsak, O’nun rızıklarla, bereketlerle dolu bulutuyuz; gülersek, O’nun parlak şimşeği oluruz.”

“Kızar, hiddete kapılır, savaşa girersek, bu, O’nun kahrının aksi, celâlinin tecellîsi olur. Barışır, özür dilersek, bu da O’nun sevgisinin açığa çıkışıdır, görüntüsüdür.”

“Bu girift âlemde biz kim oluyoruz? Biz birer gölge varlık, birer hiçten ibaretiz. Hiçbir harfle birleşmeyen, hiçbir nokta almayan elif gibiyiz. Bizden zuhûr eden her hareket, her hâl, O’nun esmâ ve ilâhî sıfatlarının tecellîsidir.”

Hazret-i Mevlânâ’yı böyle bir hayret ve hayranlık deryâsına daldıran sâik, Cenâb-ı Hakk’ın sıfat ve isimlerinin, kendisinde ve âlemdeki, akıllara durgunluk verecek derecede ulvî ve sonsuz tecellîleridir. İşte bu gerçek, yâni Allâh’ın isimlerinin çokluğu, O’nun fiillerinin çokluğunu anlamayı kolaylaştırır. Ulûhiyetinin muhtevâsındaki sınırsızlığı ifâde eder. Onu; kısıtlayıcı, dar anlayışlardan münezzeh kılar. Özellikle zıt vasıflar, ulûhiyeti sınırlandırmak temâyülü taşıyan anlayışlara müessir bir engel olur. Kimisi O’nu, sadece Zâhir olarak görmek ister. Öyledir, ama Allah, aynı zamanda Bâtın’dır.

Yâni Allah Teâlâ, “câmiu’l-ezdâd”dır; zıt sıfatları varlığında cem etmiştir.

Bu yücelik, bütün varlıkların birbirinden farklı olmalarına sebebiyet vermiştir. Buna göre beşerî idrâke sığabilen keyfiyetler, zıtlıklar sâyesinde kavranabilmektedir. Üstelik, zıtlık ne kadar kâmilse (tam ise) idrâk, o kadar berrak olur.

• Dünyevi ve İlahi Zıtlık Arasındaki Fark

Diğer taraftan, bizim âlemimizde zıtlar, bir arada barınamayıp birbirlerini yok etme ve aynîleşme temâyülündedirler. Bu, varlığın aslının tek olmasından doğan bir keyfiyettir ki, hem fizikî âlemde ve hem de metafizik hakîkatler sahasında mutlak bir sûrette cârîdir. Yâni “âdetullâh” gereğidir. Aydınlık, karanlığı; sıcaklık, soğukluğu yok etmek sûretiyle aynîleşme temâyülünde bulunduğu gibi, tefekkür ve tahassüste meydana gelen rûhî alışverişler de hep bu ilâhî kânun îcâbıdır. Ancak Zât-ı ilâhiyede zıtlıklar, âlemimizdeki gibi birbirlerini yok etme temâyülünde değil, berâber barınma istîdat ve iktidârındadırlar. Bir bakıma Cenâb-ı Hakk’ın hiçbir sıfatının kendi zâtında bir zıddı yoktur. Yâni O, hayat sahibidir. Ancak hayatı, mahlûkât için zıddı olan ölümden münezzehtir. Vardır; varlığı, bunun zıddı olan yokluktan münezzehtir. İlim sahibidir; bunun zıddı olan cehâletten münezzehtir. İhtiyaçları giderir; muhtaçlıktan münezzehtir, ilâ-âhir her sıfat-ı ilâhî böyledir.

Bu itibarla zıt sıfatların Allah katındaki mutlak muhtevâlarına vukûf kudretimiz olmadığı ve biz, ancak müşâhede sahamıza giren âlemden aldığımız intibâlarla düşünme iktidârında bulunduğumuz için, o keyfiyeti idrâk ve tahlîl etmek, tâkatimizin üzerindedir. Bunu şöyle bir misâlle anlatabiliriz:

Bir elektrik kablosundan, alıcının istîdâdına göre, buzdolabında soğutma, bir sobada ise ısıtma gibi iki zıt netîce elde edebiliriz. Bunları, faraza aynı odada faâliyete geçirsek, ısıtma ve soğutma keyfiyetleri, belli ölçüde birbirlerinin tesirini yok ettiği hâlde, bu durum, onların menşei olan elektrik kablosunda ortaya çıkmaz. Buna göre Cenâb-ı Hak, bütün varlıkları belli bir istîdat ve iktidar ile techîz ettiğinden, onlar da esmâ tecellîsine bu çerçevede mâkes olmakta ve zıtların birbirleriyle mücâdelesi, fazladan aza doğru bir galebe ifâdesi taşımak üzere ebedî olarak devâm edip gitmektedir.

Demek ki âlemimizde zıtlar arasındaki mücâdele, aslında bir yok etme ameliyesinden ziyâde, galebe sağlamak maksadına mâtuftur. Çünkü, her zıt keyfiyet, bir veya birkaç esmâya dayandığı ve esmâ-yı ilâhiyye de ebedî olduğu için bu zıtlık, ortadan kaldırılamaz.

Bu düşüncenin tabiî bir neticesi şudur ki mü’minlerde, Allâh’ın “Hâdî” (hidâyet verici) sıfât-ı ilâhiyyesi galebe hâlinde tecellî etmişken, kâfirlerde de “Mudill” (dalâlete götürücü) sıfatı tecellî hâlindedir. O hâlde âlemimizde îman-küfür zıtlığı da kıyâmete kadar devam edecektir. Bunlar arasındaki kavganın “galebe” vasfından ileri geçip, birinin diğerini tamâmen yok etme şeklinde netîcelenmesi mümkün değildir. Zîrâ bütün esmâ-yı ilâhiyyenin tecellîsi kesintisiz ve ebedîdir.

Bunun bir diğer netîcesi de şudur: Kâfirler ne kadar kuvvet ve kudret sâhibi olsalar da, îmânı yok edemezler. Aynı gerçek mü’minler için de geçerlidir. Beşerî bir faâliyet sahası olarak, îman-küfür için temâs ettiğimiz bu gerçek, kâinattaki bütün zıtlıklar için de geçerlidir.

ESMA-YI İLAHİYENİN TECELLİSİ

Diğer taraftan, bütün esmâ-yı ilâhiyyenin tecellî terkipleriyle vücûda gelen kâinât, böyle bir tecellîye mazhar olmak yönünden tek değildir. Aynı keyfiyet, insan ve Kur’ân hakkında da vâkîdir.

Kâinât, bu tecellîde fiilî bir âlem teşkîl ederken, Kur’ân, o kâinâtın bütün gerçeklerinin “kelâm” sûretinde ifâde edildiği bir hakîkatler manzûmesidir. İnsan ise bu oluşta aynen kâinât gibi, bütün esmâ-yı ilâhiyyenin tecellîlerine mazhar olmak yönünden kâinâtın özü, tohumu, zübdesi mevkiindedir. Bundan dolayıdır ki ona “âlem-i sağîr” yâni küçük âlem denilmiştir.

Esmâ-yı ilâhiyyedeki zıtlıkların, onların kâmil bir tecellî mekânı olan insanda da mevcut olması asıldır. Buna göre, “Hâdî” sıfât-ı ilâhiyyesinin galebesi olan bir mü’minde, mutlakâ “Mudill” sıfat-ı ilâhiyyesinden de bir nebze mevcuttur. Böyle bir şahsın îmânı, buna âmil olan sıfatın o şahısta galebesinin netîcesidir. Kâfirde ise bu durum aksinedir.

Bu keyfiyetin tabiî bir netîcesi şudur ki, her mü’minde küfre, her kâfirde de îmâna -az veya çok- bir istîdat mevcuttur. Bundan dolayı mü’minlerin “beyne’l-havfi ve’r-recâ” yâni “korku ile ümîd arasında” yaşamaları, mühim bir meseledir. Buna göre, mü’minlerin, her an ayaklarının kayabileceği ihtimâlini hatırdan çıkarmamaları gerekmektedir.

Bunun yanında en şiddetli bir kâfirin dahî birgün gelip “Hâdî” sıfât-ı ilâhiyyesinin galebesine mazhar olabileceğini hatırdan uzak tutmayarak, onu bu ümid ve ihtimâlin ışığında muhâtab kabul etmek gerekir.

Hadîs-i şerîfte de bu hususa dikkat çekilerek:

“Bir kimse uzun zaman cennetliklerin amelini işler, sonra ameli cehennemliklerin ameliyle sona erdirilir. Bir kimse de uzun zaman cehennemliklerin amelini işler, sonra ameli cennetliklerin ameliyle hitâma erdirilir.” buyrulmuştur. (Müslim, Kader, 11)

İşte bunun için her mü’minin gönlü, korku ve ümîd arasında bulunmalı ve Cenâb-ı Hakk’ın:

“...Sana yakîn (ölüm) gelinceye kadar Rabbine ibâdet et!” (el-Hicr, 99) emrindeki ilâhî düstûru kendisine şiâr edinmelidir.

Îman ve inkâr bakımından kaderin meçhûliyeti sebebiyledir ki, mutlak emniyet de, mutlak yeis de küfürdür. Çünkü son nefeste vâkî olacak durumu hiç kimse bilemez. Zîrâ peygamberlerle onların işâret ettiği zevâttan (aşere-i mübeşşere gibi) başka hiç kimse için bir teminat yoktur.

• Zıt Sıfatlar

Yukarıda ifâde ettiğimizi gibi, zıt sıfatlar Zât-ı ilâhiyyede birbiriyle içiçe ve sükûn hâlinde iken, Cenâb-ı Hakk’ın bu sıfatları, imtihan âlemi olan dünyamızda birbirlerine galebeye meyyal bir vasıfta tecellî etmiştir. Yâni zaman zaman “Hâdî” isminin tecellîsiyle hidâyet bulanların gâlib olması, zaman zaman da “Mudill” isminin galebesiyle küfürdekilerin ziyâdeleşmesi gibi. Hattâ peygamberlerin tahammül üstü gayretlerine rağmen, kâfir ve fâsıklar dâimâ toplumda bulunmuş, kâfir ve zâlimlerin saltanat sürdükleri devirlerde de yine mü’minler îmanlarını koruyarak devâm edegelmişlerdir.

Kur’ân-ı Kerîm’le sâbittir ki Ashâb-ı Uhdûd, ateş dolu hendeklerin içine atılırken, ilk Îsevîler aslanların dişleri arasında can verirken, Habîb-i Neccar zâlim bir kavim tarafından taşlanırken, Firavun’un sihirbazları ise Mûsâ -aleyhisselâm-’a îman etmeleri sebebiyle kolları bacakları kesilip hurma dallarına asılırken dahî bir îman zaafiyetine uğramadan:

“…Yâ Rabbî! Üzerimize sabır yağdır ve canımızı müslümanlar olarak al!” (el-A’râf, 126) diyerek son nefeslerinde îman mücâdelesi vermiş ve şehîden Rablerine kavuşmuşlardır.

Bu hakîkatlerden, bize îtikâdî ve terbiyevî bir netîce sâdır olmaktadır. Buna göre bir kimse küfründe ne kadar şiddetli olursa olsun, onu hiç kimsenin İslâm’ın dâvetinden mahrum etme hakkı yoktur. Zîrâ o, bir an gelip şuuraltındaki “Hâdî” sıfat-ı ilâhiyyesinin tecellîsine revaç vererek şahsiyet itibâriyle bir değişikliğe uğrayabilir. Yâni en azılı bir kâfirde dahî hidâyet ihtimâli vardır. Bu hakîkati, Cenâb-ı Hak, Firavun’u hidâyete dâvet ile vazîfelendirdiği Hazret-i Mûsâ ve kardeşi Hazret-i Hârûn’a:

“Ona yumuşak söz söyleyin. Belki o, nasihat dinler veya Allah’tan korkar.” (Tâhâ, 44) buyurarak ifâde eylemiştir.

İSLAM’I TEBLİĞİN İKİ METODU

Hiç şüphesiz bu âyet-i kerîme, aynı zamanda bize İslâm’ı tebliğ husûsunda mükemmel bir metod sunmaktadır. Bu metodun ise iki esâsı mevcuttur:

1. Hakîkati muhâtaba onun enâniyetini tahrik etmeyecek yumuşak bir üslûb ile tebliğ etmek:

Nitekim Firavun, Mûsâ -aleyhisselâm-’ın mûcizeleri karşısında pek çok defâ îmâna temâyül ettiyse de, Hâmân ve etrâfı ona mânî oldular. Kendisi de gurura ve kibre kapılarak îman etmedi. Lâkin Kızıldeniz’de boğulma ânında acziyet içinde kaldığından, yeis hâlinde “Hâdî” ism-i ilâhîsine sarılmak istedi:

“Gerçekten, İsrâiloğulları‘nın inandığı ilâhtan başka ilâh olmadığına ben de îman ettim. Ben de müslümanlardanım.” (Yûnus, 90) dedi.

Ancak bir ömür “Mudill” isminin tecellîsine tâlip olarak yaşamış bulunan Firavun’un sekerât ânındaki bu îmânı kabul edilmedi ve o amansız zâlim, kâfir olarak âhirete intikâl etti.

Diğer bir âyet-i kerîmede de:

“(Rasûlüm!) Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde mücâdele et!..” (en-Nahl, 125) buyrularak bu metod te’kîd edilmiştir.

2. Hangi durumda olduklarına bakılmaksızın tebliğin bütün insanlara şümûllendirilmesi:

Firavun, îman etmeye yanaşmayan bir zâlim ve bedbaht olduğu gibi aynı zamanda Mûsâ -aleyhisselâm-’ı yok etmek uğruna binlerce yavruyu katletmiş bir cânî idi. Böyle olduğu hâlde, ilâhî teblîğe muhâtab oldu. Üstelik âyet-i kerîmede:

“Ona yumuşak söz söyleyin. Belki o, nasihat dinler veya Allah’tan korkar.” (Tâhâ, 44) buyruldu.

Bu ilâhî beyân, tebliğin, hangi durumda olurlarsa olsunlar, bütün insanlara şümûllendirilmesi gereğini ortaya koymaktadır.

Nitekim Peygamber Efendimiz -sallâllâhu aleyhi ve sellem-, Ebû Cehil’e defâlarca tebliğde bulunmuştur. Ebû Cehil ise, Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’in apaçık nübüvvetini vicdânen kabul ettiği hâlde, nefsâniyetinin galebesi ve kibri sebebiyle onu ikrâr edememiştir. Lâkin Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’in bu üstün davranışı, Ömer bin Hattâb, Ebû Süfyan, Hind ve Vahşî gibi başlangıçta İslâm düşmanı olan nice kimselerin hidâyetine vesîle olmuştur.

İşte bu bakış açısı, gerek İslâmî hizmetlerde ve gerekse bütün beşerî münâsebetlerde fiilî durumlar kadar muhtemel hâllerin de dikkate alınmasından doğan bir güzellik, yumuşaklık ve zarâfeti gerçekleştirme imkânı sağlar. İşte mutasavvıfların davranışlarında en olgun ve feyizli bir müessir olarak müşâhede edilen temel bakış açısı da budur.

CİNLER VE İNSANLAR NEDEN YARATILDI?

Cenâb-ı Hak, kendi zâtî varlığının ve vahdâniyetinin kalb ile tasdîk ve dil ile ikrârıyla, bu îmânın doğurduğu tabiî ve vicdânî bir mecbûriyet olarak ibâdetlerle tekrîm olunmayı murâd etmiş ve bunu gerçekleştirecek istîdâdı varlıklar içinde sâdece insanlara ve bir de cinlere lutfetmiştir. Onları, idrâk ve iz’ânla techîz ettiği için, bu idrâk ve iz’ânın seviyesi nisbetinde mes’ûl ve mükellef kılmıştır.

Cinler, sayıca insanlardan çok olmasına ve bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm’de birlikte ifâde edildikleri her âyet-i kerîmede insanlardan önce zikredilmelerine rağmen, şeref ve yücelik namzetliğinde en üstün mevkî, insana mahsustur. Böyle olmakla berâber, insanlar ve cinler, yaratılış gâyeleri olan ibâdet ve kulluk mükellefiyetlerinde berâberdirler. Cenâb-ı Hak bu husûsu Kur’ân-ı Kerîm’de:

“Ben cinleri ve insanları, ancak Bana kulluk etsinler diye yarattım.” (ez-Zâriyât, 56) âyet-i celîlesiyle bildirmiştir.

Rahmeti gadabına gâlib olan ve sonsuz bir merhamet sâhibi bulunan Allah Teâlâ, insanlar ve cinleri mükellef kıldığı “kulluk” vazîfesinin îfâsı için onları techîz eylediği akıl, idrâk, iz’ân ve temyîz kudretiyle bırakmayıp bunlara ilâveten ilâhî yardımlarla da taltîf etmiştir (lutuflandırmıştır). Kâinât, Cenâb-ı Hakk’ın varlığına her unsuruyla bir deliller meşheri iken, ins ü cinnin aklıyla bu delillerden kendisine intikaldeki güçlüğü hafifletmek üzere bir de peygamberler ve mürşid-i kâmiller kafilesi ile onlara yardımda bulunmuştur. Gerçekten, bu ilâve yardımdan hiçbir ferdin hâriç kalmaması için de, onu ilk insanla başlatmış, insanoğlunun atası olan Hazret-i Âdem’i nübüvvetle taçlandırmıştır. Ancak, insanın cinlere üstünlüğü sebebiyledir ki, bütün peygamberler insanlardan zuhûr etmiş ve onlardan bâzıları cinler üzerine de vazîfeli kılınmıştır.

Peygamberlerin tebliğleri mücerred hakîkatler bakımından birbiriyle aynı olduğu hâlde, ictimâî hükümler, insan hayâtının kaydettiği tekâmüle paralel bir seyir tâkib ederek Âhirzaman Nebîsi’nde ve ona gönderilen Kur’ân-ı Kerîm ile kemâle erdirilmiştir. O, artık bir daha hükümden kaldırılmayarak kıyâmete kadar bir beyân mûcizesi hâlinde devam edecektir. Fahr-i Kâinât -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz de ins ü cin âleminin her ikisine me’mûr edilmiş bulunduğundan O’nun bir sıfatı da “Rasûlü’s-Sekaleyn”dir. Sekaleyn, insanlar ve cinler âleminin her ikisine de şâmil bir isimdir.

Esmâ-yı ilâhiyye terkibleriyle vücûda gelen kâinât, kudret-i ilâhiyyenin göz kamaştıran bir teşhîr yeridir. İlimler ilerledikçe ilâhî sanatın hârika tecellîleri, daha derinden ve şümûllü bir sûrette kavranmakta ve Allah Teâlâ’nın kudretine intikal husûsunda her an daha büyük merhaleler kat edilmektedir. Zamanımızdaki fezâ çalışmalarından genetik ilminin kaydettiği terakkîlere ve bilgisayar hârikasına kadar bütün ilmî faâliyetler bu hükmümüzü doğrular bir mâhiyettedir. Bundan dolayıdır ki Kur’ân’da:

“...Kulları içinde ancak âlimler, Allah’tan (gereğince) korkar.” (Fâtır, 28) buyrulmuştur.

Zîrâ ilimler, kaydettiği her terakkî ile beşer idrâkine kudret ve azamet-i ilâhiyyeden yeni deliller sunmaktadır. Kâinât bu vasfıyla, insan idrâkinin keşfine âmâde sonsuz bir hakîkatler manzûmesidir. Bu hâliyle o, âdetâ kelimelere dökülmemiş bir şiir ve mufassal bir kitaptır. İlâhî emirlere riâyetle ilimde rüsûh sâhibi (inceliklere vâkıf) olanlar, satırlara aksetmiş olan gerçekleri aşıp, mânevî bir salâhiyetle kâinât kitâbındaki hikmet ve esrârı okumaya başlarlar.

Fennî ilimler âleme hâkim olan ilâhî nizâmı, “tabiat kânunları” adı altında kâideleştirmeye çalışırlar. Lâkin, ilimde rüsûh sâhibi olanlar, tabiat kânunları denilen bu gerçekleri daha küllî bir noktadan kavrayarak kâinâta hâkim olan murâd-ı ilâhîye ulaşırlar.

Bir küçük kâinât demek olan insan da âlemler gibi beşer idrâkine sunulmuş sonsuz bir hakîkatler manzûmesidir. İnsana “zübde-i kâinât” yâni kâinâtın özü, tohumu denilmesinin hikmeti budur. Nasıl ki, bir tohumda kendi neslinin bütün husûsiyetleri meknûz ise, aynı şekilde insana da kâinât ve Kur’ân’daki bütün sır ve hakîkatler, birer nüve hâlinde yerleştirilmiştir.

• Yeryüzünün Halifesi

Diğer bir ifâdeyle; varlığı, yarattıklarının varlığına benzemeyen, zâtını kavramak mümkün olmayan, ancak eser ve sanatını idrâk yolunu açık bırakan Hak Teâlâ, insanı yeryüzünde “halîfe” olarak yaratmıştır. Onu mahlûkâtın en şereflisi kılmış ve kâinâtın özü hüviyetinde var etmiştir. Kendisinde meknûz hakîkatler itibâriyle insan, küçük bir kâinattır. İlim de bu bakımdan, insana öncelikle kendisini tanıtmalı, varlığın gâyesini bildirerek mârifetullâha kapı aralamalıdır.

Hâsılı insan, beşerî idrâkin ancak sebepten müsebbibe, eserden müessire, sanattan sanatkâra intikâl yoluyla kavramaya çalıştığı Yüce Rabbinin ihtişamlı hakîkatlerinden bu fânî âleme tenezzül etmiş bir tecellî zübdesidir. Bu mazhariyetiyle insan, değişik tecellîde bir kâinattır ve canlı bir Kur’ân olmaya yegâne namzettir.

Lâkin, ilmî araştırmalar, kâinattaki meçhûlleri mâlum kılmak husûsunda kazandığı seviye ve muvaffakıyeti, henüz “insan” üzerinde elde edememiştir. Bunun sebebi, insanın “rûh” ve “beden”den mürekkeb bulunması ve rûh hakkında insanlara -ilâhî takdîrle- az bir bilgi verilmiş olmasıdır. Bu sebepledir ki iç âlemiyle insan, -hâlâ- kâinattan daha büyük bir meçhûliyet arz etmektedir. Onun bedeni hakkındaki bilgi, bundan iki bin yıl evvelkine nazaran pek büyük bir değişiklik ve gelişme arz ettiği hâlde, rûhuyla ilgili çalışmalar buna muvâzî bir seyir tâkip edememiştir. Bu keyfiyet:

“Sana rûh hakkında suâl ederler. De ki: Rûh, Rabbimin emrinden (bir cevher)dir. Size ancak az bir bilgi verilmiştir.” (el-İsrâ, 85) meâlindeki Kur’ânî hakîkatin bir te’yîdinden ibârettir.

Kâinâta gelince, o, âdetullâh veya sünnetullâh dediğimiz son derece girift ve mükemmel kâidelerle sistemli bir şekilde örülmüştür. Bunlar, aynı zamanda Cenâb-ı Hakk’ın sonsuz ilim ve kudretine delâlet eden gerek fizik ve gerek metafizik âlemlere âit, hikmetli kânunlardır. Bunlardaki değişmez ve ortak husûsiyetler, bu kânunları koyanın tek ve bir varlık olduğuna, bu kâinât eserinin tek bir elden çıktığına şâhitlik eden birer âyet (delil)’dirler. İslâm, insanı tıpkı Kur’ân âyetlerini okur gibi, kâinât kitâbındaki bu tecellîleri görmeye dâvet eder. Çünkü Allah Teâlâ, kendisini, kullarına yarattıklarındaki hikmet, ibret ve sırlar vâsıtasıyla tanıtır. Âyet-i kerîmelerde buyrulur:

“Onlar yeryüzüne bir bakmazlar mı? Orada her güzel çiftten nice bitkiler yetiştirdik.” (eş-Şuarâ, 7)

“Allâh’ın rahmetinin eserlerine bir bak: Arzı, ölümünün ardından nasıl diriltiyor?! Şüphesiz O, ölüleri de mutlaka diriltecektir. O, her şeye kâdirdir.” (er-Rûm, 50)

“O ki, birbiri ile âhenkli ve nizamlı yedi göğü yaratmıştır. Rahmân olan Allâh’ın yaratışında hiçbir nizamsızlık göremezsin. Gözünü çevir de bir bak, bir bozukluk görebiliyor musun? Sonra gözünü, tekrar tekrar çevir bak; göz (bir kusur bulmaktan) âciz ve bitkin hâlde sana tekrar dönecektir.” (el-Mülk, 3-4)

“(İnsanlar) devenin nasıl yaratıldığına, göğün nasıl yükseltildiğine, dağların nasıl dikildiğine, yeryüzünün nasıl yayıldığına bir bakmazlar mı?!” (el-Gâşiye, 17-20)

“Üstlerindeki göğe bakmazlar mı ki, onu nasıl binâ etmiş ve nasıl donatmışız?! Onda hiçbir çatlak da yok.” (Kâf, 6)

Şu uçsuz bucaksız kâinatta akılları hayret ve acze düşüren bir nizam ve âhenk olduğu âşikâr bir gerçektir. Bu nizam ve âhenk, son derece mükemmel, ince ve hassas hesapların ebedî dengesi içerisinde hiç şaşmadan kâinât yaratıldığından beri devam edip gitmektedir. Bu cümleden olarak mâlumdur ki, şâyet dünyânın ekseninde 23,5 derecelik bir eğim olmasaydı, mevsimler meydana gelmezdi. Bu durumda yaz olan yer ebedî yaz, kış olan yer ebedî kış olurdu. Yahut güneşle dünyamız arasındaki mesafe biraz daha fazla olsaydı, her yer kutuplara dönerdi. Ya da mevcut olandan biraz daha yakın olsaydı, her şey yanar kavrulurdu. Bu ve benzeri keyfiyetler, bütün semâvî cisimlerin hayatı mümkün kılacak bir şekilde programlanmış olduğu gerçeğini ortaya koyar.

• İnsan Hiçten İbarettir

Velhâsıl gören gözler idrâk eder ki, ilâhî saltanat ve tanzim karşısında bu dünya, fezâda yüzen milyarlarca, trilyonlarca tozdan sadece bir tanesidir. Dağlar, ovalar, okyanuslar ve insan da bu tozun içerisindedir. İşte bu acziyetiyle insan, kulluğu dışında sadece bir hiçten ibârettir!..

Cenâb-ı Hakk’ın, sonsuz derecede mükemmel, girift (içiçe), çok ince bir hesap mekanizması ile şânına lâyık bir şekilde yarattığı insanlar, yerler ve göklerdeki kudret ve azameti, ilerleyen ilimle birlikte çok daha iyi anlaşılacaktır. Âyet-i kerîmede buyrulur:

“Gerek ufuklarda (dış âlemde), gerek kendi nefislerinde (iç âlemde) âyetlerimizi yakında onlara göstereceğiz. Nihâyet onun (Kur’ân’ın) hak olduğu şüphesiz kendileri için de apaçık meydana çıkacaktır. Rabbinin her şeye hakkıyla şâhid olması sana kâfî değil mi?” (Fussilet, 53)

Gerçekten kâinât hakkındaki araştırmalar ilerledikçe, Kur’ân-ı Kerîm’in incelikleri biraz daha şümûllü bir sûrette idrâk olunmaktadır. Çünkü fennî ilmin her yeni keşfi, Kur’ân’ı tasdik edegeldiği gibi, bu keşifler bâzan da onun anlaşılması güç olan âyetlerini açıklığa kavuşturmaktadır.

Nitekim insanın yaratılış safhalarına işâret eden Kur’ân âyetleri karşısında embriyoloji, anatomi ve biyoloji gibi sahaların insaflı âlimleri hayretlere düşmüş ve hakîkati teslîm etmek durumunda kalmışlardır. Kur’ân-ı Kerîm’de insanın ana rahmindeki teşekkülü husûsunda şöyle buyrulur:

“Andolsun Biz insanı, çamurdan (süzülüp çıkarılmış) bir özden yarattık. Sonra onu sağlam bir karargâhta nutfe hâline getirdik. Sonra nutfeyi aleka (aşılanmış yumurta) yaptık. Peşinden, alekayı, mudğa (bir çiğnem et) hâline soktuk. Bu bir çiğnem eti kemiklere (iskelete) çevirdik. Bu kemikleri etle kapladık. Sonra onu başka bir yaratışla insan hâline getirdik. Yapıp yaratanların en güzeli olan Allâh pek yücedir.” (el-Mü’minûn, 12-14)^[1]

Kur’ân-ı Kerîm, astronomi, botanik, biyoloji, jeoloji vb. gibi ilimlere münhasır bir kitap olmadığı ve cevâmiu’l-kelim^[2] sıfatına sahip bulunduğu için, ilim ve tekniği tafsîl etmek vazîfesinden berîdir. Ancak ilim ve teknoloji alanındaki her yeni buluş, Kur’ân’ın sarâhat cihetiyle değil, işâret yoluyla temâs ettiği hikmet, ibret ve hakîkatleri te’yîd ederek, ilâhî mesajların gün geçtikçe daha açık bir hâle gelmesine hizmet etmektedir. Bu hakîkatlerin en sarîh ve tafsîlatlı bir sûrette yer aldığı âlem ise kâinattır. Bunun sebebi, insanda öz ve meknûz bir sûrette mevcut olan gerçeklerin, Kur’ân’da biraz daha açık bir şekilde yer almasına rağmen yine de birçok hükmün örtülü kalmış bulunmasıdır.

• Kur’ân’ın Veciz Olma Keyfiyeti

Kur’ân’ın veciz olma keyfiyeti, sonsuz hakîkatleri ihtivâ etmesi sebebiyledir. Zîrâ, ilmî çalışmalarla ortaya çıkan hakîkatler, Kur’ân’da açık ve tafsîlatlı bir sûrette yer alsaydı bundan iki mahzur doğardı:

1. İnsanlar yaşadıkları devrin ilmî seviyesi itibâriyle bunları kabullenmekte zorlanır ve inkâr yoluna saparlardı. Allah, rahmet ve merhameti gereği, bu hakîkatleri zamanla anlaşılabilecek bir perdeleyişle kullarına lutfetmiştir.

2. Şâyet bütün hakîkatler Kur’ân-ı Kerîm’de açık ve detaylı bir şekilde yer almış olsaydı, onun muhtevâsı alabildiğine genişler -bırakın ezberlenerek muhâfaza edilmesini- bir baştan bir başa okunup bitirilmesi bile imkânsız hâle gelirdi. Zîrâ Cenâb-ı Hak âyet-i kerîmelerde:

“(Ey Rasûlüm!) Sana bu kitabı her şeyin apaçık bir beyânı, bir hidâyet, bir rahmet ve müslümanlar için bir müjde olmak üzere peyderpey indirdik.” (en-Nahl, 89)

“...Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.” (el-En’âm, 59) buyurarak Kur’ân-ı Kerîm’de, âlemdeki bütün hakîkatlere öz itibâriyle işâret edildiğini beyân etmiş;

“Onlar, Kur’ân üzerinde inceden inceye düşünmezler mi? Yoksa kalbler(i) üzerinde kilitler mi var?” (en-Nisâ, 82) âyet-i kerîmesiyle de kullarını Kur’ân’ın gerçek tefekkür iklîmine dâvet etmiştir.

Kur’ân-ı Kerîm, -kendi tâbiriyle söylemek gerekirse- bir “furkân”dır. Yâni hidâyet ile dalâlet, hayır ile şer, nûr ile zulmet arasındaki farkı ortaya koyan ve bunlar arasındaki ayrılığı tebârüz ettiren mübârek bir kitaptır. Kendisine yaklaşanların nasip, niyet ve istîdâdına göre netîce verir. Ona ifsâd edilmemiş bir kalb ile yaklaşıldığında, yeni yeni bürhanlara vukûfiyetle îmânın ziyâdeleştiği, âyetle sâbittir. Kur’ân-ı Kerîm’de buyrulur:

“Gerçek mü’minler, Allâh anıldığı zaman yürekleri titreyen, kendilerine Allâh’ın âyetleri okunduğunda îmanları artan ve yalnız Rablerine dayanıp güvenen kimselerdir.” (el-Enfâl, 2)

Diğer taraftan Kur’ân-ı Kerîm’e menfî bir şartlanma ile bakanların da dalâletleri artar. Zîrâ herhangi bir şeye, muhabbet nazarıyla bakıldığında, ondaki bütün güzellikler daha da âşikâr olacağı gibi; aksine şartlanmayla bakıldığında ise, onda var olan hiçbir meziyet görülemez. Tıpkı Ebû Cehil’in İslâm’a bakışı gibi. Böylelerinin, Kur’ân-ı Kerîm’i okudukça, onun yüceliğine erişemediklerinden acziyet çalkantıları içerisinde küfür ve ilhad yolundaki hisleri katmerleşip ziyâdeleşir. Yâni sevmediği bir rakip tarafından mağlubiyete uğrayanların hırs ve çılgınlıklarına benzer bir gayz hâlinde olurlar. Netîcede, müstehak olacakları cezâ da artar. Bu hususta âyet-i kerîmelerde şöyle buyrulur:

“Biz, öyle bir Kur’ân indiriyoruz ki o(nun âyetleri), mü’minler için bir şifâ ve rahmettir; zâlimlerin ise ancak hüsrânını artırır.” (el-İsrâ, 82)

“…De ki: O (Kur’ân), îman edenler için bir hidâyet ve şifadır. Îman etmeyenlere gelince, onların kulaklarında (hakikati duymalarına mânî) bir sağırlık var ve bundan dolayı (Kur’ân), onlara kapalı, anlaşılmaz gelir. Onlar, kendilerine çok uzaklardan seslenilen (insanlar) gibidirler.” (Fussilet, 44)

Görüldüğü üzere Kur’ân’ın muttakîler için bir hidâyet rehberi olmasına mukâbil, o hakîkat güneşine karşı inatla gözünü kapayan kâfirlerin ancak küfür ve hüsrânını artırdığı, ilâhî beyân ile sâbit olmaktadır.

Yine böyle kimseler hakkında âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“(Ey Habîbim! Sana karşı gelenler) hiç yeryüzünde gezmediler mi? (Şâyet ibret nazarıyla gezip dolaşsalardı) onların düşünebilecek kalbleri, işitebilecek kulakları olurdu! Ama gerçek şu ki, gözler kör olmaz; lâkin göğüsler içindeki kalbler kör olur.” (el-Hacc, 46)

Yukarıda ifâde ettiğimiz üzere kâinât, ilâhî sıfatların tecellî terkîbiyle vücûda gelmiş bir varlıklar manzûmesi, Kur’ân-ı Kerîm ise bu varlıklar manzûmesinde mevcut ve meknuz hakîkatlerin kelâma in’ikâsıdır. İnsan ise, bunların her ikisinin özü, hülâsası ve bir nevî tohumu olmak itibâriyle, onda bütün zıt tecellîlerden -az veya çok- bir nasip mevcuttur.

İNSANI EŞREF-İMAHLUKAT KILAN NEDİR?

Kâinâtı ve içindekileri esmâ-yı ilâhiyyenin tecellî terkipleriyle yaratmış olan Cenâb-ı Hak, bu sıfatların kâmil tecellîlerini sâdece insanoğluna nasîb etmiştir. İnsanoğlunu “eşref-i mahlûkât” kılan sebep de budur. O da kendi kabiliyeti nisbetinde “câmiu’l-ezdâd”, yâni zıt sıfatlarla muttasıftır. Güler-ağlar, sever-nefret eder vs. Yâni insanın varlığında rahmet sıfatı da vardır; kahır, öfke ve gadab sıfatı da... Onun içindir ki, insandan lutuf ve kerem de zâhir olabilir, hiddet ve kin ateşi de tezâhür edebilir. Onda hilim ile hışım duyguları dâimâ med-cezir hâlindedir.

Velhâsıl insan, Allâh’ın birçok sıfatından nasibdâr olmuştur. Ancak, bu sıfatların tecellî dereceleri, insandan insana sonsuz bir farklılık arz eder. En asgarîsinden en âzamîsine kadar bu tecellîden nasîb alış, beşerî kademelenmeyi vücûda getirir.

Meselâ, her insanda Allâh’ın “Rahmân” veya “Rahîm” sıfatından belli nisbette mutlakâ bir tecellî vardır. Fakat bu, insandan insana, dâimâ değişiklik ve derecelenme arz eder. Kiminin “Rahmân” ve “Rahîm” sıfatı yalnız kendi nefsine veya en fazla, yakın âile efrâdı ve arkadaş çevresine münhasırken, kimininki bütün insanlığı şümûlüne alır ve hattâ hayvanâta bile şâmil olur. Meselâ, “Rahmân” sıfatının kâmil tecellîsine şu hâdiseleri misâl gösterebiliriz:

Bâyezid-i Bistâmî, bir yerden diğer bir yere seyahat ederken bir ağaç altında durur ve yemek yer. Yemeğini bitirip yoluna devâm eden Bâyezid, hayli yol aldıktan sonra torbasının üzerinde bir karınca görür. Hazret:

“–Allâh’ın bu mahlûkunu vatan-cüdâ ettim.” diyerek geri dönüp karıncayı tekrar o ağacın altına bırakır.

İşte kâbına varılmaz merhamet örneklerinden bir diğeri:

Serî-i Sakatî -kuddise sirruh-, dersinde talebelerine; “Mü’minlerin dertleriyle dertlenmeyen onlardan değildir.” (Hâkim, Müstedrek, IV, 352; Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, I, 87) hadîsini îzâh ederken, bir talebesi heyecanla içeri girer ve:

“–Üstâdım! Sizin mahalle yandı, kül oldu. Yalnız sizin ev kurtuldu.” der.

Serî-i Sakatî sevinç içinde “elhamdülillâh” der.

Otuz sene sonra bir dostuna:

“–Ben o vakit «elhamdülillâh» demekle bir anlık da olsa sırf kendimi düşünmüş, felâkete uğrayanların ıztırâbından uzak kalmış oldum. İşte otuz senedir o hâlimin tevbesi içindeyim.” der.

Dolayısıyla rahmet ve muhabbet, bir temerküz noktası olarak kim ve nereden başlamış olursa olsun, bütün mahlûkâtı şümûlüne almak istikâmetinde bir gelişmeye mazhar olursa, sahibini kâmil mü’min veya diğer bir tâbirle hakîkî âşık yapar. Aşk, tomurcuklanan bir çiçek gibi muayyen sevgilere temâyül ve meclûbiyetle başlamış olsa da, Hâlık’tan ötürü bütün mahlûkâta doğru şümûllendiği anda gerçek “aşk” olmaya yönelir.

• İlahi Aşk

“İlâhî aşk” denilen merhamet ve muhabbet alâkasının hudutları sonsuz bir ufka doğru itilmedikçe, o merhamet ve muhabbet, aşk sûretinde ifâde edilmez. Belki bunun ibtidâî şekillerine izâfeten “aşk-ı mecâzî” denilen safhada kalır.

Esmâ-yı ilâhiyyenin tecellî terkipleri, insan sayısı kadar farklı mizâcın husûle gelmesini netîcelendirmiştir. Nasıl ki, çeşitli boyaların birbirine karıştırılmasından hâsıl olan netîce, fazlalık ifâde eden renk istikâmetinde olursa, aynen onun gibi esmâ tecellîlerinin terkîbi de, gâlip tecellî hangi sıfatta ise ona yakın bir muhtevâ arz eder. Bu keyfiyet, mizâca uygun yol tutulup daha kolay terakkî sağlanması için tarîkatlerin çeşitlenmesini îcâb ettirdiği gibi, her mürîdin terbiyesi için de farklı bir eğitim metodunun lüzûmunu ortaya koyar.

Hakîkaten, temel ve hâkim vasıfları itibâriyle mizaçlar da genel bir tasnife tâbî tutulabilir. Tıpkı mahlûkâtın; insan, hayvan, nebat ve cansızlar olmak üzere farklı kategorilere ayrıldığı gibi. Fakat, aynı kategorideki iki varlığın sâhip olduğu herhangi bir vasfın asgarîsiyle âzamîsi arasındaki fark, iki ayrı kategori arasındaki farktan daha fazla olabilir. Meselâ, en aşağı mevkîdeki bir insandan en yüksek derecedeki bir insana kadar olan mesâfe ve kademelenme, hayvanla insan arasındaki kademelenişten daha bârizdir. Bu kadar farkı meydana getiren unsur, terkibe medâr olan tecellîlerdeki muazzam farktır. Bu, müsbet sıfatlarda olduğu gibi, menfîlerde de müşâhede olunur. Zulmün veyâ küfrün, en alt kademesinde bulunanla, zirvedeki benzeri arasında baş döndürücü bir keyfiyet farkı vardır.

Meselâ, “Mudill” sıfatının gâlip olduğu en alt kademedeki bir kâfir, kendi hayatının hudutları içinde sefih bir şekilde yaşar. Mü’minlerin îmânı onu alâkadar etmez. Fakat Ebû Leheb ve benzerlerinde olduğu gibi, küfrün derecesi şiddetlendikçe, bu hâl o şahsı Peygamber ve sâlihlerle mücâdeleye kadar götürür. Zulüm de bunun gibidir. Gıdâ maksadıyla değil de, zevk için avcılık yapan bir avcının, zaman içinde kalbi katılaşarak zulmü, sadizme kadar gider. Târihte Roma’nın zâlim krallarının, ilk Îsevîleri sirklerde aslanlara parçalattırarak kahkahalarla seyretmeleri, Kur’ân-ı Kerîm’de buyrulan:

« بَلْ هُمْ اَضَلُّ » yâni “Onlar hayvanlardan daha aşağıdır.” tesbîtine bir misâldir.

TECELLİLER ARASINDAKİ SONSUZ ÇEŞİTLİLİK

Gerek eşyâ-yı tabîiyyede, gerekse insanda terkîbe medâr olan tecellîler arasındaki sonsuz çeşitlilik, bu âlemin temel kânunlarından birinin “farklılık” olduğu gerçeğini ortaya koyar. Bütün âlemi değil, iki varlığı birbirine eşit kılma gayreti bile abesle iştigalden başka bir şey değildir. Zîrâ sonsuz esmâ tecellîleri gereğince, kâinatta ikiz varlık yoktur. Maddesi ve mânâsıyla, tam anlamıyla ikiz bir insan; dal, yaprak ve meyve sayısıyla ikiz bir ağaç olmadığı gibi.

Allah, insan ve kâinâtı bu temel perspektiften (görüş ufkundan) kavrayabilmek, insana, zıtlarına tahammül etme, hattâ -çoğu kere- onlara merhamet ve müsâmaha ile muâmele etme olgunluğunu kazandırır. İşte tasavvuf, ondan nasîb alamayanların umûmiyetle öfkelendiği keyfiyetlere bile, böylesi bir muhabbet ve müsâmaha ile bakabilme olgunluğudur. Bu, zâhirî görüntünün hikmetine vâkıf olabilmenin kazandırdığı bir fazîlettir.

Bu fazîlet ve olgunluk ise, bizlere nice meziyetler kazandırır. Öncelikle günahkâra öfke yerine acıma hissiyle, kâfire mahrûmiyetini düşünerek yumuşaklık ve ümitle muâmele etmemizi sağlar. Tebliğ husûsunda bize bir güç ve cesâret verir. Onları, tıpkı âmâlar gibi tehlikeler karşısında îkaz ve irşâda muhtaç kimseler olarak görmemizi sağlar. Kanadı kırık bir kuş gördüğü zaman ona acıyanların, günahkâr karşısındaki öfkelerinin mantıksızlığını kavramamızı temin eder. Muhabbet ve merhamet hislerimiz çağlayanlaşarak sıhrî alâkaları aşıp bütün insanlığı ihâta istikâmetinde bir gelişmeye mazhar olur. Böyle insanlardan teşekkül eden bir cemiyette cinâyet ve kavgalar, yerini müşfikâne yardımlaşmalara terk eder. Çoğu mâzîde kalmış sâlih kimselerin adedi çoğalır. Onların Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’i emsâl alarak gerçekleştirdikleri “ahlâk-ı hamîde”, mümkün olduğunca umûmîleşir. Kusurlu insanlara karşı bütün muâmeleler şu parlak misâlde görüldüğü gibi bir olgunluk kazanır:

• Sağır Lakabıyla Meşhur Hak Dostu

Tasavvuf târihinin meşhur sîmâlarından biri olan Belh meşâyıhından Hâtem-i Esamm -kuddise sirruh-, Allah ve Rasûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’in mânevî terbiyesi ile nefsini ve rûhunu incelterek ahlâkını yüce bir mertebeye yükseltmeye muvaffak olmuş müstesnâ bir şahsiyettir. Hazret-i Pîr’in, işitme hissi gâyet sıhhatli olmasına rağmen “Esamm” yâni “sağır” lakâbıyla meşhûr olması pek ibretli bir hâdiseye dayanır:

Bir gün kendilerine mâruzâtta bulunmak üzere dertli bir kadıncağız geldi. Tam merâmını anlatmaya başlamıştı ki, kadından gayr-ı irâdî olarak, kazâ ile çirkin bir ses sâdır oldu. Kadın bir mum gibi eridi, âdetâ mahvoldu. Hâtem Hazretleri ise, kadının mahcûb olup müşkil durumda kalmaması için hiçbir şey duymamış gibi kendisini işitmezliğe verdi ve elini kulağına götürerek:

“–Bacım, kulağım zor işitiyor; biraz yüksek sesle söyle! Duyamadım…” dedi.

Böylece kadıncağız, kusurunun gizli kaldığını düşünerek rahatladı. Merâmını yüksek sesle tekrar anlatmaya başladı.

Rivâyete göre bu hâdiseden sonra Hâtem Hazretleri, kadının duyup da incinmemesi için, o ölene kadar tam on beş yıl herkese karşı sağırmış gibi davrandı. Bu münâsebetle de “Hâtem-i Esamm” yâni “Sağır Hâtem” lakabıyla şöhret buldu.

Bu misâldeki parlak inceliği ve ahlâkî seviyeyi sâdece kitaplardan edinilen mâlumat ile hayâta geçirmek elbette ki mümkün değildir. Hâtem Hazretleri’nin sergilediği bu nezâket ve fazîlet, onun Cenâb-ı Hakk’ın “Settâru’l-uyûb” yâni “ayıpları örtücü” sıfatından aldığı hisseyi ahlâka inkılâb ettirebilmiş olmasıyla îzâh edilebilir. Böyle davranışlar, özellikle tasavvufta “Allâh’ın ahlâkıyla ahlâklanma” şeklinde tâbir olunmuştur.

Bu itibarla gerçek Allah dostları, Hak Teâlâ’nın yüce sıfatlarının tecellîlerine müstağrak olarak kendi irâdelerini O’nun irâdesine râm ederler. O’nun her murâdının yerli yerince olduğunu bilirler ve etraflarını bu yolda istikâmetlendirirler. Bu meyanda şu misâl ne kadar hikmetlidir:

Sünbül Sinan Hazretleri birgün mürîdlerine sordu:

“–Evlâdlarım! Faraza Cenâb-ı Hak şu kâinâtın sevk u idâresini size verse neylersiniz?”

Her mürîd bir şey söyledi. Kimi:

“–Bütün kâfirleri yok ederim!”

Kimi:

“–Bütün içki içenleri ortadan kaldırırım!”

Kimi de:

“–Bir tane sigara içen bırakmam!” şeklinde uzayıp giden cevaplar verdiler. Mürîdlerin arasında bulunan ulemâdan Muslihiddin Efendi ise hiçbir cevap vermeden susmaktaydı. Şeyh Hazretleri, bu defa ona dönerek:

“–Evlâdım! Ya siz ne yapardınız?” diye sordu.

Muslihiddîn Efendi pür-edeb şöyle cevap verdi:

“–Efendim! Hâşâ Cenâb-ı Hakk’ın irâde ve idâresinde bir noksanlık mı var ki başka bir şey düşünüp dileyeyim? Cevabım, sadece her şeyi aynen devam ettirirdim, demekten ibârettir.”

Bu cevaptan pek memnun olan Sünbül Sinan Hazretleri:

“–İşte şimdi iş merkezini buldu!” buyurdular.

O günden sonra Muslihiddin Efendi, “Merkez Efendi” olarak anıldı ve üstâdı Sünbül Sinan Hazretleri’nden sonra mânevî emânet ona verildi.

Hâsılı bu güzel ve yüksek hâllere nâil olmak, özde Allâh’ın sıfatlarının tecellîlerine bürünmekle mümkündür. Aksi hâlde üzerinde yazılan yazıdan ve yapılan resimden haberi olmayan bir kâğıttan farkımız kalmaz.

Dolayısıyla bizler insan olmak şerefinden ötürü ne kadar ilâhî sıfat tecellîlerine mazhar olursak olalım, eğer bunlardan habersiz isek, o kâğıt ve kupkuru resme benzeriz. Onun için bize imtihan sebebiyle verilmiş olan bütün fânî ve izâfî sıfatları Cenâb-ı Hakk’ın yüce sıfatlarının tecellîsinde eritmeliyiz. Bilmeliyiz ki, O’nun yüce zâtına âit bütün sıfatların muhtevâları târiflere sığmayacak bir genişlik ve sonsuzluk arz eder. Onların hepsi ezelî ve ebedîdir. Hepsi O’nda mutlaktır ve sonsuz bir husûsiyetle muttasıftır. Yâni hiçbir sıfatının hudut ve sâhili yoktur. Bu itibarla O’nun ilmi, kelâmı, kudreti, tekvîni ve diğer bütün evsâfı bu mâhiyetleriyle her türlü teşbîh ve îzahtan da münezzehtir. Bizim ve dünyâmızın husûsiyetleri ise hem mahdut, hem de fânîdir. Bir zıll-i zevâlden ibârettir. Bu hâliyle daha kendisini kâmil mânâda tanıyamayan insanoğlunun, elbette ki Cenâb-ı Hakk’a âit, O’na mahsus, yâni husûsî mâhiyette olan sıfatları lâyıkı vechile idrâki mümkün değildir. Nasıl ki Allah Teâlâ’nın zâtının hakîkat ve mâhiyetini idrâk edemiyorsak, sıfatlarının da hakîkat ve mâhiyetini kâmil mânâda idrâk edemeyiz.

Bu hakîkate vâkıf olup kendindeki görme, duyma, anlama, konuşma vs. bütün sıfatları Allah Teâlâ’nın sıfatlarının kırıntı kabîlinden bir tecellîsi olduğunu idrâk edenler, hiçlik iklîminde mârifet feyizleriyle yaşar ve gerçek îmânın derin hazzı içinde fânîleşerek:

“Allah’tan başka varlık yoktur.” derler.

Gönül ve dimağları irfânın zirvesinde:

“Yâ Rab! Sen nasılsan öylesin!” hikmetiyle yoğrulur.

Böylece onlar, her türlü vehim ve vesveseden âzâde bir kalb-i selîm ile Rablerine vâsıl olur, velîler defterine yazılırlar.

Bir derviş Bâyezîd-i Bistâmî’ye sordu:

“–Efendim, Allâh’ın en büyük isimleri hangileridir?”

Bâyezîd cevap verdi:

“–Evlâdım, Allah Teâlâ’nın hangi ismi küçüktür ki?!. Gâfil olma; Allâh’ın bütün isimleri büyüktür. Sen O’ndan talebinin kabul edilmesini istiyorsan, kalbini mâsivânın işgâlinden korumaya bak! O’nun esmâsı gâfil kalblerde tecellî etmez. Lâkin O’nun nûruyla mâmur kalbe Allah Teâlâ her an nice esmâsıyla nazar eyler!”

Nitekim Allâh’ın ismine birçok âyet-i kerîmede «yüce» sıfatı verilir:

“Rabbinin yüce ismini tesbîh et!” (el-Vâkıa, 96) buyrulur.

Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-, namaz kılarken rukûda «sübhâne Rabbiye’l-azîm» (Azamet sâhibi Rabbimi bütün noksan sıfatlardan tenzîh ile tesbîh ederim.), secdede de «sübhâne Rabbiye’l- a’lâ» (Yüceler yücesi Rabbimi bütün noksan sıfatlardan tenzîh ile tesbîh ederim.) diyerek bu emri yerine getirmiştir.

Dipnotlar:

[1] Kur’ân’daki, insanın yaratılış safhalarına dâir bu âyetler, anatomi sahasında araştırmalarıyla ün yapmış olan Prof. Dr. Marshall Conson’ı da hayrete düşürmüştür. Özellikle “mudğa”nın husûsiyetlerine dâir âyet-i kerîmede verilen bilgiler son derece dikkatini celbetmiştir:

“Bir çiğnemlik et (mudğa)...” Tam dişlerin dizilişine göre şekillenmiş vaziyette. Sanki çiğnenmiş bir etin üzerinde kalan diş izleri görüntüsü... Tamâmı bir santimetre (âdetâ bir çiğnemlik).

Mudğada insanın bütün husûsiyetleri mevcut. Ancak kimi faal, kimisi henüz faaliyete geçmemiş! Tıp, bu durumu anlatabilecek bir tâbir bulamıyor. Organlar iş yapıyor dese, yapmayanlar var; yapmıyor dese, yapanlar var. Oysa Kur’ân, bunu “belli belirsiz (uzuvları tam olarak değil de kısmen teşekkül etmiş) bir çiğnem et” (el-Hacc, 5) diye tavsîf ederek mudğa ile ilgili bütün bilgileri ihtivâ eden bir tâbirle, bu gerçeği asırlar öncesinden haber vermiştir.

Kur’ân-ı Kerîm’i önce peşînen reddedip sonra da tamâmen kabul etmek zorunda kalan Prof. Marshall, bu hakîkatler karşısında şöyle demekten kendini alamamıştır:

“Evet, ilim ehline ışık tutan bu Kur’ân, Allah tarafından indirilmiştir. Zamânı geldikçe onun hakîkatleri böyle tek tek açılacak ve zuhûr edecektir. Allâh’ın buyurduğu:

«(Kur’ân’ın bildirdiği sayısız hakîkatlerden olan) her haberin tahakkuk edeceği bir zaman vardır. Yakında siz de gerçeği bileceksiniz.» (el-En’am, 67) âyeti tecellî edecektir.” (Bkz. Abdülmecid Zindânî, Kur’ân’da İlmî Mûcizeler, s. 31-36)

[2] Cevâmiu’l-kelim: Az sözle, çok mânâlar ifâde edebilme.

Kaynak: Osman Nuri Topbaş, İmandan İhsana Tasavvuf, Erkam Yayınları

İslam ve İhsan