İslam’a göre hediyeleşme nasıl olmalıdır? Hediyeler neler olabilir? Asr-ı Saadet’te hediyeleşme adabı.

Hibe, karşılıksız vermek, bir karşılık beklenmeksizin vermek olarak tanımlanır, çok verene “vehhâb” ismi verilir¹. Hibe ve hediye aynı anlama gelen iki kelimedir. Kur’an-ı Kerim’de Sebe’ Melikesi Belkıs’ın Hz. Süleyman’a hediye gönderme kararından söz edilir². Hz. Peygamber’e bir kadının mehirsiz evlenme talebi de “hibe” kelimesiyle ifade edilmiştir³. Hz. Peygamber “davete icabet edin, hediyeyi kabul edin, Müslümanların yüzlerine vurmayın”⁴ buyurduğu gibi “istemeksizin verilen şeyi alın, o Allah’ın size verdiği rızıktır”⁵ buyurmuştur. Kişinin verdiği hediyeden geri dönme anlamına gelebilecek davranışlar da uygun görülmemiştir⁶.

Günümüzde hibe denildiğinde değeri büyük olan bir malı bir kimseye bağışlama, hediye denilince de kişinin para vererek aldığı bir malın başkasına vermek anlaşılmaktadır. Sünnetteki uygulamanın günümüzden farklılıkları bulunmaktadır. Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde hediye daha çok evden verilen, bir kişiye faydası dokunan, ayrıca para ödenerek alınmayan yiyecek ve giyecek maddesine deniyordu. Hediye denilince hâtıra bırakmaktan ziyade müşahhas faydası olan bir şey anlaşılıyordu. Mesela komşunun komşuya verdiği bir tas çorba da hibe ve hediye kapsamındadır. Hz. Peygamber(s.a.) hibe edilen bir tas çorbanın küçük görülmemesini istemiştir⁷. Hz. Peygamber insanlara hediyeleşmeyi ve akrabaya gidip gelmeyi emrederdi⁸. Allah Resülü ve ashâbı, hediyelik eşyalarla hediyeleşmiyordu. Verilen hediyenin karın doyuran, sırtı örten, yeme ve giyimle ilgili ihtiyacı gideren bir şey olmasına özen gösteriliyordu. Bu manada verilen şeylerin muhabbet getireceğini ifade ediyordu⁹.

ASR-I SAADET’TE HEDİYELEŞME

Asr-ı Saadet’te para hediyeleşmesi çok sınırlı idi. Hediyeleşmenin mutlaka maddi bir şey olması da gerekmiyordu. Birbirine zaman ayırmak da bir hediye olarak kabul ediliyordu. Günümüzde hediyelerin neredeyse tamamı para ya da paraya dayalı eşyaya indirgenmiştir. Oysa Asr-ı Saadet’te hediyeleşmenin yüzde yüze yakını aynî yardım şeklindeydi. İnsanlar hediye etmek için evin dışına çıkıp, çarşıya pazara çıkıp bir şeyler satın alma ihtiyacı duymuyordu. Evde ne varsa o hediye oluyordu. Aslında bu durum, paranın az kullanıldığı, yardımlaşmanın en üst seviyede seyrettiği doğal bir toplum demekti.

Muhacirler Hz. Peygamber’e gelerek yaptıkları iyiliklerle ensarın bütün sevapları silip süpürdüklerin söylemişlerdi. Hz. Peygamber cevap olarak şöyle buyurdu: Hayır, siz onlar için duâ ettiğiniz ve yaptıklarına teşekkür ettiğiniz sürece sevapta hisseye sahipsiniz¹⁰.

Resulullah kendisine hediye edilen koyun sütünü kabul etmiştir¹¹. Hz. Peygamber kendisine verilen eti kabul ederdi. Yemeğe çağrıldığında giderdi. Hatta paça çorbasını yemeye çağrılsa bile giderdi¹². Dostlar kendi aralarında bana şunu ikram et diyebilecek bir samimiyete sahip olmalıdırlar. Hz. Peygamber kesilen hayvanın etinden istemiş ve bunu istemekten utanmamıştır¹³. Hz. Peygamber insanlardan süt istemiş ve içtikten sonra sağındakine vermiştir¹⁴. Hz. Peygamber kendisine hediye edilen avlanmış tavşan etini yedi ve bunda bir mahzur görmedi¹⁵.

HEDİYE ÇEŞİTLERİ

Sağmal hayvanı sütünden yararlansın diye hediye olarak vermek ile meyve veren bahçeyi meyvesinden yararlansın diye hediye olarak vermek, cennete girmeye vesile olacak güzel amellerden sayılmıştır¹⁶. Başkası yararlansın diye hediye edilen sağmal hayvana “meniha” denilmektedir. Bir kimsenin kendisine ait ev ve benzeri bir gayri menkulü sağ kaldığı sürece kullanmak üzere başka birine vermesi anlamına gelen “umrâ” uygulaması sünnette yer almıştır¹⁷. Yine bir kimsenin ev ve benzeri bir gayri menkul ile ilgili olarak başka birine “sen ve benden hangimiz ölürse bu mülk sağ olana kalsın demesi” anlamına gelen “rukbâ” uygulaması da sünnette yer almaktadır¹⁸. Bu iki uygulama fıkhî olarak tartışılmış, mezhep imamlarının konu ile ilgili mütalaaları olmuştur. Burada işaret etmek istediğimiz bir husus vardır. Umrâ ve rukbâ uygulaması bir açıdan meniha uygulamasına benzemektedir. Meniha uygulamasında sağmal sığır ve koyun, yararlanılmak üzere verilirken, umrâ ve rukbâda “oturulabilir ev” kullanmak üzere verilmiş olmaktadır. Günümüzde sahip olduğu evleri sağlığında çocuklarına tahsis eden babalar bulunmaktadır. Kendi oturdukları evin hayatta oldukları sürece kirasız kendilerinde olmasını şart koşmaktadırlar. Çocukların, evleri bulunmayan baba ve anneleri için “umrâ” uygulamasını ihyâ etmeleri anamlı gözükmektedir.

PEYGAMBERİMİZİN KABUL ETMEDİĞİ HEDİYE

Hz. Peygamber’e çökelek ve tereyağı hediye edilmiş, o da kabul etmiştir¹⁹. Hz. Peygamber hediye olandan yemiş, sadaka olandan yememiştir²⁰. Kendisine hediye edilen güzel kokuyu reddetmemiştir²¹. Hz. Peygamber Hevazin kabilesi esirlerini istek üzerine geri vermiştir. Esirlerin fidyesiz serbest bırakılması, onlara yapılmış bir hediyedir²². Sürekli hediye kabul edip, hediye verme sünnettir²³. Baba ihtiyaç sahibi olan oğluna bir şey vermek istiyor. Diğer çocukların kıskanmasından endişe ediyor. Baba, çocukları arasında adaletli olmak istiyor ama içlerinden birinin muhtaç olduğunu görüyor ve ona yardım etmek istiyorsa şöyle yapabilir. Malını bir dostuna satar, bedelini almaz. Dostu hediye eder²⁴. Zamân-ı saâdette böyle bir olay yaşanmıştır. Ancak Hz. Peygamber evlatlarından bazılarına mal bağışlayıp diğerlerini küstüren babaları onaylamamıştır²⁵. Bir kadın kuması olan kadına kocasının kendisine tahsis etmesi gereken günü hibe edebilir²⁶. Bir kimseye zaman ayırmakta bir hediyedir. Hediyeye en yakın komşudan başlamak gerekir²⁷.

Hz. Peygamber memurun hediye almasını onaylamamış, böyle yapanı azarlamış, bu konuda sıkı davranmıştır²⁸. Hz. Peygamber kızını ve damadını (Hz. Fatıma ve Hz. Ali), evlerindeki süslü ve cafcaflı şeyleri başkalarına hediye etmeye bir nevi zorladığı olmuştur²⁹. Devlet, ihtiyaç sahibi olan bir aileye ev hediye edebilir³⁰. Düğünde gelin ve güvey elbisesi emanet olarak bir kimseden alınıp kullanılabilir³¹. Bu suretle elbisesini kullandıran sevap kazanır. Hz. Ebubekir Hz. Peygamber’in sağlığında yerine getiremediği – içinde hediye talebi bulunan- vaatleri yerine getirmiştir³².

Hediye ile sadaka bazı yönlerden birbirine benzemekle birlikte farklı yanları vardır. Sevap kazanma bakımından hediye, sadaka gibidir ve hediye edene sadaka sevabı verilir³³. Ancak hediye farz değil de nafile sadaka gibidir. Farz olan sadaka denildiğinde zekat borcu ve fıtır sadakası borcu anlaşılmaktadır. İkram edilen şeyin karşılığında ikramda bulunma niyeti varsa o hediyedir. Sadakada alınan ikramın karşılığında bir ikram verme zorunluluğu bulunmamaktadır.

HEDİYELEŞME NASIL OLMALI?

Günümüzde hediyelerin neredeyse tamamı para ya da paraya dayalı eşyaya indirgenmiştir. Hediyeleşme âdetimizi, basit, sâde ve ihtiyaca dönük hale getirmeliyiz. Hediyeleşme ile ilgili uygulamalarımızı Hz. Peygamber’in sünnetine yakınlaştırmalıyız. Yılbaşı, doğum günü gibi Müslümanlara ait olmayan günlerde hediyeleşme yapmamalıyız. Hediyeleşmenin özündeki Peygamberi ruhu anlamalıyız.

Dipnotlar: 

1) İbn Manzur, Lisânü’l- Arab, ËÁ» md. , I, 803. 2) Neml(27), 35. 3) Ahzâb (33), 50. 4) Müsned, I, 404(hadis no: 3838); Heysemî, IV, 52; Taberânî, Mu’cemu’l- kebîr, X, 197 (hadis no: 10444); İbn Hıbbân, Sahîh, XII, 418 (hadis no: 5603). 5) Beyhakî, es- Sünenü’l- kübrâ, Hibât, 17(hadis no: 11823). 6) Müslim, Hibat, 1. 7) Buhârî, Hibe, 1. 8)  Beyhakî, es- Sünenü’l- kübrâ, Hibât, 1 (hadis no: 11725). 9) Beyhakî, es- Sünenü’l- kübrâ, Hibât, 1 (hadis no: 11727). 10) Beyhakî, es- Sünenü’l- kübrâ, Hibât, 14 (hadis no: 11814). 11)  Buhârî, Hibe, 1. 12) Buhârî, Hibe, 1. 13) Buhârî, Hibe, 2. 14) Buhârî, Hibe, 3. 15) Buhârî, Hibe, 4. 16) Buhârî, Hibe, 33. 17) Buhârî, Hibe, 30; Müslim, Hibât, 28- 29. 18) Beyhakî, es- Sünenü’l- kübrâ, Hibât, 8 (hadis no: 11770). 19) Buhârî, Hibe, 5. 20) Buhârî, Hibe, 5. 21)  Buhârî, Hibe, 7. 22) Buhârî, Hibe, 8. 23) Buhârî, Hibe, 9. 24) Buhârî, Hibe, 10. 25) Buhârî, Hibe, 11. 26) Buhârî, Hibe, 12. 27) Buhârî, Hibe, 14. 28) Buhârî, Hibe, 15. 29) Buhârî, Hibe, 25. 30) Buhârî, Hibe, 29. 31) Buhârî, Hibe, 32. 32) Buhârî, Hibe, 16. 33) Buhârî, Hibe, 28.

Kaynak: Şemsettin Kırış, Altınoluk Dergisi, Sayı: 381

İslam ve İhsan