Tefsir Çeşitleri ve Özellikleri

Tefsir nedir? Kaç çeşit tefsir vardır? Tefsirin çeşitleri kısaca...

Peygamber Efendimiz zamanında tefsir ilmi sistemli bir hale getirilmediği gibi bu konuda yazılmış eserler de mevcut değildi. Peygamberimiz (a.s.), ayetler nazil oldukça sahabîlere gerekli açıklamalarda bulunuyordu. Ayetlerde ayrıntılı olarak anlatılmayan hususları da öğretiyordu. Peygamber Efendimizin değinmediği konularda sahabîler bilgi almak istediklerinde bunu Rasülullah’a arz ediyorlar, Peygamberimiz (a.s.)’da onlara gerekli açıklamalarda bulunuyordu.

Sahabe döneminde de bazı sahabîler Kur'an'ın çeşitli ayetlerini tefsir etmişlerdi. Hicrî II. yüzyıldan itibaren de İslâm alimleri ayetlerin ve surelerin nüzul sebeplerini tespit ederek ve Peygamberimizin hadisleriyle sahabî sözlerini dikkate alarak, Kur'an'ı tefsir etmeye başladılar. Bu çalışmalar, ilerleyen asırlarda daha fazla gelişip genişledi ve Kur’an-ı Kerim ayetlerini etraflıca açıklayan tefsir kitapları yazılmaya başlandı.

Tefsirler; rivayet tefsiri ve dirayet tefsiri olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır.

Rivayet Tefsiri ve Özellikleri

Kur’an-ı Kerim'in ayetlerini yine Kur'an'ın başka ayetleriyle ya da Peygamberimizin hadisleri ve sahabenin sözleriyle açıklayan tefsire rivayet tefsiri denir.

En sağlam ve güvenilir bir tefsir türü olan rivayet tefsiri, temelde Kur'an'a ve sünnete dayandığından, bu tefsirlerde müelliflerin, yani tefsiri yapan kimselerin görüşleri fazla yer almaz.

En meşhur rivayet tefsirlerinden bazıları şunlardır:

Muhammed b. Cerir et-Taberî:Câmiü'l-Beyan an-Te'vîli'l-Kur'an,
İbni Kesir:Tefsirü'l-Kur'ani'l-Azîm,
Celâluddîn es-Suyutî:ed-Dürrü’l-Mensûr fi Tefsri’l-Me’sûr,
Ebû’l-Leys es-Semerkandî:Bahru’l-Ulûm,
Ebu Muhammed el-Huseyn el-Begavî: Maâlimu’t-Tenzîl

Tefsirlerde, Peygamberimize ve sahabîlere ait oldukları bildirilen rivayetlerin sahih olmasına dikkat etmek gerekir. Çünkü az sayıda da olsa bazı rivayet tefsirlerinde bu hususta titiz davranılmadığından, uydurma sözlere ve israiliyat denilen bazı asılsız haberlere rastlanabilmektedir.

Rivayet tefsirinin özellikleri şunlardır:

Kur'an'ın Kur'an'la Tefsiri:

Kur’an-ı Kerim'in bazı ayetleri başka ayetlerle açıklanır. Buna, Kur'an'ın Kur'an'la tefsiri denir ve tefsirde en sağlam yol da bu metodu takip etmektir.

Kur’an-ı Kerim'in pek çok yerinde ayetlerin birbirlerini tefsir ettikleri görülür. Örneğin; Fatiha sûresinin, "Bize doğru yolu göster." mealindeki 6. ayetinde zikredilen doğru yol, hemen peşinden gelen 7. ayetle:

"Kendilerine lütuf ve ikramda bulunduğun kimselerin yolu..."şeklinde açıklanmıştır.

Cenab-ı Hakk’ın lütuf ve ikramda bulunduğu kimseler de Nisa sûresinin 69. ayetinde belirtilmektedir:

"Kim, Allah'a ve Rasule itaat ederse işte onlar, Allah'ın kendilerine lütuf ve ikramda bulunduğu peygamberler, sıddîkler, şehitler ve salih kişilerle beraberdir. Bunlar ne güzel arkadaştır!"[1]

Kur'an, "doğru yol"u: "Allah'ın kendilerine lütuf ve ikramda bulunanların yolu" olarak; "Allah'ın kendilerine lütuf ve ikramda bulunduğu kimseler"i de "peygamberler, sıddîkler, şehitler ve salih kişiler" olarak açıklamaktadır. İşte bu örnekte olduğu gibi Kur'an'ın bazı ayetleri diğer bazılarını tefsir etmektedir.

1.Kur'an'ın Sünnetle Tefsiri:

Kur'an-ı Kerim'i insanlar içinde en iyi ve en doğru anlayan, hiç şüphesiz Peygamber Efendimizdir. O, peygamberlik görevinin gereği olarak Allah Teâlâ'nın kelamını insanlara tebliğ edip öğretmiş, açıklamış ve içindeki ilahî hükümleri de hayatında uygulamıştır. Bu bakımdan Peygamberimizin hadisleri Kur’an-ı Kerim'in tefsirinde ikinci kaynak olmuştur.

Kur'an'ın sünnetle tefsirine örnek: Bakara sûresinin 238. ayetinde:

"Namazlara ve orta namaza devam edin..."buyrulmaktadır. Bu ayette belirtilen "orta namaz"ın "ikindi namazı" olduğu, Peygamberimiz (a.s.) tarafından açıklanmıştır.[2]

Fatiha sûresinin son ayetinde, Müslümanların, "gazaba uğramışların ve sapmışların yoluna uymaktan Allah'a sığınmaları gerektiği" vurgulanmaktadır:

"Kendilerine lütuf ve ikramda bulunduğun kimselerin yoluna (ilet); gazaba uğramışların ve sapmışların yoluna değil!"Peygamberimiz (a.s.), ayette dikkat çekilen “gazaba uğramışlar”dan maksadın "Yahudiler",“sapmışlar”dan maksadın da "Hristiyanlar" olduğunu açıklamıştır.[3]

2.Kur'an'ın, Sahabe Sözleriyle Tefsiri:

Sahabîler, Kur'an-ı Kerim'i öğrenmek ve en iyi şekilde anlamak için büyük gayret göstermişler, Peygamber Efendimizden de bu konuda bilgiler almışlardır. Bu gayretleri sonucunda, Kur'an'ı iyi ve doğru olarak öğrenip anlayan sahabîlerin, Kur'an'ın anlaşılmasında ve yayılmasında büyük emekleri geçmiştir. Sahabîlerin Kur’an-ı Kerim'i açıklayıcı mahiyetteki sözleri, bu ilahî kelamın tefsiriyle ilgili eserlerde yer almıştır.

Kur’an-ı Kerim'in, sahabe sözleriyle tefsirine örnek: İbrahim sûresinin 28 ve 29. ayetlerinde şöyle buyrulmaktadır:

"Allah'ın nimetine nankörlükle karşılık veren ve sonunda kavimlerini helak yurduna sürükleyenleri görmedin mi? Onlar cehenneme girecekler. O ne kötü varış yeridir."

Abdullah b. Abbas, bu ayeti şu şekilde açıklamıştır: "Allah'ın nimetlerine nankörlük edenler Kureyş kâfirleridir. Onların nankörlükle karşıladıkları nimet de Muhammed'dir. Helak yurdundan maksat da Bedir günüdür. Çünkü onlardan pek çoğu o günkü savaşta öldürülmüş ve cehenneme sürüklenmiştir."[4]

Müfessirlerin tamamı, tefsirlerinde sahabe sözlerine yer vermişlerdir. Bazı müfessirler tefsirlerine tabiûnun sözlerini de almışlardır.

Dirayet Tefsiri ve Özellikleri

Dirayet sözlükte anlama, idrak etme, kavrayış anlamlarına gelir. Sadece Peygamberimiz ve ashabından gelen rivayetlerle yetinmeyip bunlarla birlikte dil, edebiyat ve çeşitli bilgilere dayanılarak yapılan tefsire dirayet tefsiri denir.

Dirayet yöntemini kullanan alimler, tefsirde dil,gramer, edebiyat, hadis, fıkıh, felsefe gibi ilimlerden de faydalanıp akla dayalı bir yöntem kullanmışlardır. Yani içtihatta bulunmuşlardır. Bu sebeple bu tür tefsirlere rey tefsiri de denir.

Dirayet tefsirinin en önemli özelliği; müfessirin, Kur'an, sünnet ve sahabe sözleriyle açıklamaya imkan bulamadığı bir ayeti, aklî ve ilmî gücüne dayanarak kendi içtihadı, yani reyiyle açıklamasıdır.

Rivayet tefsirinde olduğu gibi dirayet tefsirinde de müfessir, bir ayeti sırasıyla Kur'an, sünnet ve sahabe sözüyle açıklamaya çalışır. Bu mümkün olmadığı takdirde kendi görüşüne dayanarak izah ve tefsir eder. Ancak, dirayet yoluyla tefsir yapan müfessirin rivayet tefsirini de çok iyi bilmesi, ortaya attığı görüşlerin ve ayetlere getirdiği açıklamaların Kur'an'a ve hadislere uygun olması gerekir.

Kur’an-ı Kerim Allah'ın kelamı olduğundan ve insanlığın dünya ve ahiretini ilgilendiren hükümleri ihtiva ettiğinden dolayı, bu ilahî kelamı tercüme ve tefsir ederken son derece dikkatli olmak ve titiz davranmak gerekmektedir. Ayetlerin anlamlarını ve ihtiva ettikleri hükümleri açıklarken Kur'an'ın bütünü dikkate alınmalıdır. Önce ayetin başka ayetlerle tefsirine, sonra da Peygamber Efendimizin konuyla ilgili hadislerine ve sahabe sözlerine yer verilmelidir. Eğer müfessir kendi görüşlerini de ifade etme gereğini duyarsa, ortaya koyacağı görüş ve düşüncelerinin Kur'an'a ve sünnete ters düşmemesine özen göstermelidir.

Meşhur dirayet tefsirlerinden bazıları şunlardır: