Zahiri ve Batıni Farzlar

Cennet’e götürecek ameller nelerdir? İlim öğrenmenin ve cihat etmenin fazileti nedir? Cennet’e açılan kapı: Zâhirî ve bâtınî farzlar...

Mü’minin vazifesi, dünyaya aldanmayıp esas hayat olan âhirete hazırlıkla meşgul olmaktır. Bunun için de mü’min, ibadet ve tâatlerini, Allah yolundaki her türlü hizmet ve fedakârlıklarını artırmaya gayret etmelidir. Zira Cenâb-ı Hakk’ın rızâsına medâr olacak bütün kulluk tezâhürleri, aynı zamanda birer Cennet vizesi demektir.

Mâlum olduğu üzere insan, ruh ve beden olmak üzere iki vechesi bulunan bir varlıktır. Dolayısıyla insanın amelleri de maddî ve mânevî, şeklî ve rûhî, zâhirî ve bâtınî olmak üzere dâimâ iki kısma ayrılır. Allah için yapılacak amellerde bu iki veche, birbirinin tamamlayıcısıdır. Yani biri olmazsa diğeri de noksan kalır.

İnsanı Allâh’ın rızâsına, dolayısıyla da ebedî saadet yurdu Cennet’e sevk edecek olan amellerin zâhirî kısmı; namaz, oruç, zekât, hac ve Allah yolundaki her türlü fiilî gayreti ifâde eden cihad gibi farzlardır. Fakat bunların da riâyet edilmesi gereken birtakım mânevî âdâbı mevcuttur.

ZAHİRÎ FARZLAR

Resûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz, Cenâb-ı Hakk’ın rızâsına ve netice itibâriyle Cennet’e vesîle olan zâhirî amellerin, yani dışa yansıyan kulluk tezâhürlerinin bazılarını, hadîs-i şerîflerinde şöyle haber vermişlerdir:

Rebîa bin Kâ‘b -radıyallâhu anh- anlatıyor:

“Resûl-i Ekrem -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in kapısında geceler, O’na abdest suyunu hazırlar, ihtiyacı olan şeyleri getirirdim...[1]

Bir gün Allah Resûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-:

«–Benden dilediğini iste!» buyurdu. Ben de:

«–Cennet’te Sen’inle beraber olmayı isterim.» dedim.

Efendimiz:

«–Başka bir şey istesen olmaz mı?» buyurdu.

Ben ise:

«–Dileğim ancak budur!» dedim.

Bunun üzerine Allah Resûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-:

«–Öyleyse çokça secde ederek kendin için bana yardımcı ol!» buyurdu.” (Müslim, Salât, 226)

Yine Peygamber âşığı sahâbîlerden biri olan Sevbân -radıyallâhu anh-’tan “insanı Cennet’e götürecek bir amel tavsiye etmesi” istenmiş ve bu talep üç defa tekrar edilmişti. Bu ısrar üzerine Hazret-i Sevbân -radıyallâhu anh- şu hadîs-i şerîfi rivâyet etti:

“Çok secde etmeye bak! Zira senin Allah için yaptığın her secde karşılığında, Allah seni bir derece yükseltir ve bir hatânı siler.” (Müslim, Salât, 225)[2]

Hadîs-i şerîflerde zikredilen “secde”den maksat, -mâlum olduğu üzere- “namaz”dır. Dolayısıyla Cennet’e girerek orada Allâh’ın Habîbi’ne komşu olmak isteyenler, bol bol namaz kılmalı, Cenâb-ı Hakk’a yakınlık anları olan secdeleri artırmalıdırlar. Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’in Cennet’teki mevkii, peygamberlerin de üzerinde olan, zirve bir makamdır. Cennet’te Peygamber Efendimiz’le beraber olabilmek için, O’nunla bugün hâl beraberliği, fiil beraberliği, hissiyat ve fikriyat beraberliği içinde bulunmak ve bilhassa huşû içinde çokça namaz kılmak şarttır.

• Namaz Müminin Miracıdır

Dînin direği, mü’minin mîrâcı olan namaz; Cenâb-ı Hakk’ın rızâsına, dolayısıyla da Cennet-i Âlâ’sına nâil olmanın en büyük vesîlelerinden biridir. Allah Rasûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şöyle buyurmuşlardır:

“Kim sabah-akşam câmiye gider gelirse, her gidip gelişinde Allah Teâlâ o kimseye Cennet’teki ikramını hazırlar.” (Buhârî, Ezân, 37; Müslim, Mesâcid, 285)

“Müslüman bir kimse, farzların dışında nâfile olarak her gün Allah rızâsı için on iki rekât namaz kılarsa, Allah Teâlâ ona Cennet’te bir köşk yapar.” veya “Ona Cennet’te bir köşk yapılır.” (Müslim, Müsâfirîn, 103)[3]

“Allah’tan korkunuz. Beş vakit namazınızı kılınız. Ramazan orucunuzu tutunuz. Mallarınızın zekâtını veriniz. İdarecilerinize itaat ediniz! (Bu takdirde doğruca) Rabbinizin Cennet’ine girersiniz.” (Tirmizî, Cum’a, 80)

“Ey insanlar! Selâmı yayınız, yemek yediriniz, akrabanızla alâkanızı ve onlara yardımınızı devam ettiriniz. İnsanlar uyurken siz namaz kılınız. Bu sayede selâmetle Cennet’e girersiniz.” (Tirmizî, Kıyâmet, 42)[4]

Yine bir kişi Resûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’e:

“–Beni Cennet’e götürecek bir amel söyler misiniz!” dedi.

Resûl-i Ekrem -sallâllâhu aleyhi ve sellem- de:

“–Allâh’a ibadet eder, O’na hiçbir şeyi ortak koşmazsın. Namazı kılar, zekâtı verir ve akrabanı görüp gözetirsin!” buyurdular. (Buhârî, Zekât 1, Edeb 10; Müslim, Îmân, 12, 14)[5]

• Haccın Önemi

Namaz gibi daha pek çok amelin de Cennet vesîleleri olduğunu bildiren hadîs-i şerîfler bulunmaktadır. Bunlardan birinde Allah Resûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şöyle buyurmuşlardır:

“Umre ibadeti, daha sonraki bir umreye kadar işlenecek günahlara kefârettir. Mebrûr bir haccın karşılığı ise, ancak Cennet’tir.” (Buhârî, Umre, 1; Müslim, Hac, 437)

• İlim Öğrenmenin Önemi ve Fazileti

Yine Cennet müjdesi taşıyan zâhirî amellerden biri de “ilm-i nâfî” yani “faydalı ilim” tahsilidir. Bu hususta da Resûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şöyle buyurmuşlardır:

“Kim ilim öğrenmek için yola çıkarsa, Allah Teâlâ ona Cennet yolunu kolaylaştırır. Melekler, ilim öğrenenlerden hoşlandıkları için onlara kanat gererler. Göklerde ve yerde bulunan varlıklar, hattâ sudaki balıklar bile âlimlerin bağışlanması için Allâh’a yalvarırlar. Bir âlimin sadece ibadetle meşgul olan bir kimseye üstünlüğü, on dördüncü gecesinde Ay’ın diğer yıldızlara üstünlüğü gibidir. Âlimler peygamberlerin mirasçılarıdır. Peygamberler, altın-gümüş değil, sadece ilmi miras bırakmışlardır. İşte bu ilim mirasına konan kimse, çok büyük bir kısmet kazanmış olur.” (Ebû Dâvûd, İlim, 1; Tirmizî, İlim, 19)

• Cennet’e Götürecek Ameller

Bir gün Allah Resûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem- sahâbeden yanında bulunanlara:

“–İçinizde bugün kim oruçludur?” diye sordu.

Ebûbekir -radıyallâhu anh-:

“–Ben oruçluyum, yâ Resûlâllah!” dedi.

Efendimiz -sallâllâhu aleyhi ve sellem-:

“−Bugün kim bir cenâze namazına iştirâk etti?” buyurdu.

Ebûbekir -radıyallâhu anh-:

“–Ben, yâ Resûlâllah!” dedi.

Peygamber Efendimiz:

“–Bugün kim bir yoksul doyurdu?” diye sordu.

Hazret-i Ebûbekir:

“–Ben, yâ Resûlâllah!” dedi.

Fahr-i Kâinât Efendimiz:

“–Bugün bir hasta ziyaretinde bulunanınız var mı?” diye sordu.

Yine Ebûbekir -radıyallâhu anh-:

“–Ben, ey Allâh’ın Resûlü!” dedi.

Bunun üzerine Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şöyle buyurdu:

“–Kim bu sâlih amelleri bir araya getirirse o mutlakâ Cennet’e girer.” (Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 12)

• Cihad Etmenin Fazileti

Kulu Cenâb-ı Hakk’ın rızâsına ve Cennet’ine nâil eden zâhirî amellerin en mühimlerinden biri de Allah yolunda cihâd etmektir. Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

“Allah mü’minlerden, canlarını ve mallarını, kendilerine (verilecek) Cennet karşılığında satın almıştır. Çünkü onlar Allah yolunda savaşırlar, öldürürler, ölürler. (Bu), Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’ân’da Allah üzerine hak bir vaaddir. Allah’tan daha çok sözünü yerine getiren kim vardır! O hâlde O’nunla yapmış olduğunuz bu alışverişinizden dolayı sevinin! İşte bu, (gerçekten) büyük kazançtır.” (et-Tevbe, 111)

Rivâyete göre bu âyet-i kerîme, Mekke’de ağır çileler altında tevhid mücâdelesi veren Peygamber Efendimiz’i kendi beldelerine dâvet eden Medîneli mü’minlerin, Akabe’de yaptıkları bey’at üzerine nâzil olmuştur. Bu bey’atte Medînelilerden Abdullah bin Revâha -radıyallâhu anh- ayağa kalkarak:

“–Yâ Resûlâllah! Rabbin ve kendin için, bize istediğin şartı koşabilirsin.” dedi.

Resûl-i Ekrem -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şöyle buyurdu:

“–Rabbim için şartım, O’na ibadet etmeniz ve hiçbir şeyi O’na ortak koşmamanızdır. Kendi hakkımdaki şartım ise, canlarınızı ve mallarınızı nasıl koruyorsanız, beni de öylece korumanızdır.”

Medîne’den gelen mübârek sahâbe topluluğu:

“–Böyle yaparsak karşılığında bize ne var?” diye sordular.

Hazret-i Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem- cevâben:

“–Cennet var!” buyurunca oradakiler:

“–Ne kârlı bir alışveriş! Bundan ne döneriz, ne de dönülmesini isteriz!” dediler. (İbn-i Kesîr, Tefsîr, II, 406)

Abdullah bin Revâha -radıyallâhu anh-, Mûte Harbi’nde bu kârlı alışverişi tamamlamış, Allah Rasûlü’nden şehîd olacağı müjdesini alarak, savaşta can vereceğini bile bile îman heyecanıyla muhârebeye katılmış, malını beytü’l-mâle, canını da Cenâb-ı Zü’l-Celâl’e takdîm ederek Cennet-i Âlâ’ya uçmuştur.

• İslam’ı Tebliğ Etmenin Fazileti

Diğer sahâbîler de muhtelif yerlerde, Allah yolundaki tebliğ ve gayretlerine devam ederek bu bey’atlerine sâdık kalmışlar, mânevî ticaretlerini bereketlendirmişlerdir.

Burada şu hususu da hatırlatmak isteriz ki; namaz, oruç, zekât, hac, ilim, tebliğ, cihad gibi bütün sâlih ameller, ancak dînin diğer farzlarına ilâveten işlendiğinde Cennet vesîlesidirler. Yani dînin her mü’mine yüklediği aslî ve asgarî kulluk vazifelerini ihmâl edip de Cennet müjdesi taşıyan amellerden yalnızca birini îfâ etmekle kurtulacağını zannetmek, kişinin kendini aldatmasından ibâret bir gaflettir.

BATINÎ FARZLAR

Zâhirî farzların yanında; güzel ahlâk, ihlâs, takvâ, ihsan, huşû, merhamet, cömertlik, adâlet, tevâzu, edep, iffet, hayâ ve sabır gibi nice bâtınî farzlar da vardır.

Meselâ Rabbimiz, kendisiyle mülâkat olan namazı îfâ ederken kulunun huşû içerisinde bulunmasını emreder. Zekât, sadaka ve infâkı muhtâca verirken; başa kakmadan, gönül incitmeden, teşekkür edâsıyla ve nezâketle takdim etmeyi şart koşar. Bütün ibadetlerde yalnızca rızâ-yı ilâhîyi hedeflemeyi, yani ihlâs sırrına riâyeti emir buyurur. Bütün bu emirler, bâtınî farzlara birer misaldir.

Bir mü’minin şahsiyeti de, ancak zâhirî ve bâtınî bütün emir ve nehiylere riâyet etmekle kemâl bulabilir.

Niyâzî-i Mısrî Hazretleri ne güzel söyler:

Savm u salât u hac ile,

Sanma biter zâhid işin.

İnsan-ı kâmil olmaya,

Lâzım olan irfân imiş!

Nitekim Cenâb-ı Hak, insanın yaratılış gayesini “لِيَعْبُدُونِ : Bana kulluk etmeleri için” diyerek ifâde buyurmuştur.[6] Müfessirler ise bu ifâdeyi; “لِيَعْرِفُونِ : Ben’i tanımaları, mârifetullâha ermeleri, irfan sahibi olmaları için” şeklinde tefsir etmişlerdir.

Mârifetullah, Cenâb-ı Hakk’ı kalpte tanıyabilmektir. Bu ise ancak kalbin inkişâfı ile olur. Kalbin inkişâfı için de ibadetlerin zâhirî tarafına dikkat edildiği gibi, bâtınî tarafına da dikkat edilmesi şarttır. Nitekim Yunus Emre Hazretleri ibadetlerde zâhirî şartlara riâyet etmekle birlikte bâtınî edebe de bîgâne kalmamak gerektiğini îkaz sadedinde şöyle der:

Ak sakallı pîr hoca,

Bilemez hâli nice,

Emek yimesün hacca,

Bir gönül yıkar ise!..

İmâm-ı Rabbânî Hazretleri de şöyle der:

“Zâhirimizi şer‘î ölçülere uygun şekilde tezyîn ettikten sonra, amellerimize gaflet bulaşmaması için bâtınımıza yönelmeliyiz. Zira bâtın desteği olmadan, zâhirimizi şer‘î hükümlere uygun hâle getirmek, çok çetin bir iştir…

Bâtına ehemmiyet vermek, zâhire de ehemmiyet vermeyi îcâb ettirir. Bâtınla meşgul olurken zâhiri ihmâl eden kimse zındıktır. Onun elde ettiği bâtınî hâllerin hepsi istidracdır. Bâtınî hâllerimizin sıhhatini gösteren en iyi ölçü, zâhirimizin şer’î ölçülere göre tanzim edilmesidir. İstikâmet yolu işte budur.”[7]

Unutmamak lâzımdır ki ibadetleri, sadece sûretâ, yani sırf şeklen edâ etmekle kulluk tamam olmayacağı gibi; dînin zâhirî emirlerine riâyet etmeyip sadece “Benim kalbim temiz!” gibi, kendinden menkul fazîlet iddialarıyla kulluğu sadece ahlâka hasretmekle de Cenâb-ı Hakk’ın istediği kulluk kıvâmı tahakkuk etmiş olmaz.

Gerçek bir kulluk için, hem zâhir hem de bâtının Hakk’ın rızâsına muvâfık şekilde mezcedilmesi îcâb eder. Hakk’a yakınlıkta mesâfe katetmek isteyen mü’minin dikkat etmesi gereken bâtınî farzların bir kısmı şöyledir:

Ÿ Güzel Ahlâk:

Bâtınî emirlerin en mühimi, güzel ahlâktır. Gerçek bir îmânın ve makbul bir ibadet hayatının en mühim alâmeti, kişinin ahlâkî bakımdan da kemâle ermesidir.

Bir hadîs-i şerîfte şöyle buyrulmaktadır:

“Kıyâmet gününde mü’min kulun terâzisinde güzel ahlâktan daha ağır bir şey bulunmaz. Allah Teâlâ çirkin hareketler yapan, çirkin sözler söyleyen kimseden nefret eder.” (Tirmizî, Birr, 62/2002)

Cenâb-ı Hak güzel ahlâkın zirvesini, Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in şahsında sergilemiştir. O’nu âlemlere rahmet olarak göndermiş, kıyâmete gelecek bütün insanlığa “üsve-i hasene”, yani “emsalsiz bir örnek şahsiyet” olarak armağan etmiştir. Âyet-i kerîmede de:

“Ve Sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin.” (el-Kalem, 4) buyurarak O’nun bu vasfını te’yid etmiştir.

Nitekim Peygamber Efendimiz -sallâllâhu aleyhi ve sellem- de bir hadîs-i şerîflerinde:

“Ben başka bir maksatla değil, ancak güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim.” buyurmuşlardır. (Muvatta’, Hüsnü’l-Hulk, 8)

Dolayısıyla bize düşen, Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in güzel ahlâkını kendimize ölçü almak ve bu hususta hâlimizi sık sık sorgulamaktır.

Meselâ ibadet hayatımızda ne kadar Allah Rasûlü’ne benziyoruz?

Zira Nebiyy-i Ekrem -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz:

“Benden gördüğünüz gibi namaz kılınız.” buyuruyorlar. (Buhârî, Ezân, 18)

Muâmelât ve muâşeretimizde ne kadar Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’e benziyoruz?

Cenâb-ı Hakk’ın bizlere örnek nesil olarak takdim ettiği ashâb-ı kirâm, tıpkı karda yürüyen bir insanın, önünden giden şahsın ayak izlerine basarak ilerlemesi gibi, adım adım Allah Rasûlü’nü takip ettiler. Bir gölgenin sahibine olan sadâkatiyle, O’nun izinden bir an bile ayrılmadılar. Zira sahâbenin en büyük arzu ve gayreti;

“Kişi sevdiği ile beraberdir.”[8] hadîs-i şerîfinin müjdesine nâil olarak, Efendimiz’le bu cihanda nasîb olan beraberliği, âhirette de devam ettirebilmekti.

Bizler de dünyada hidâyet rehberimiz, âhirette şefaat melceimiz olan Rasûl-i Ekrem -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’e yakın olabilmek için O’na olan muhabbetimizi artırmak mecburiyetindeyiz. Muhabbetin şartı ise itaat ve fedakârlıktır.

Nitekim Hasan-ı Basrî Hazretleri şöyle buyurur:

“Ey insanlar! «Kişi sevdiğiyle beraberdir.» hadîsini yanlış anlamayın! (Gücünüz nisbetinde) sâlihlerin amelini işlemedikçe, sâlihlerden olamazsınız. Zira yahudî ve hristiyanlar da kendilerince peygamberlerini sevdiklerini iddiâ ederler. Fakat (hâl, ahlâk ve yaşayışları itibâriyle) onlarla beraber değildirler.” (İhyâ, c. II, s. 402)

Fudayl bin Iyâz Hazretleri de nefsini şöyle hesâba çekerdi:

“Firdevs Cenneti’nde peygamberler ve sıddîklarla bir arada bulunmayı istiyorsun ama, buna karşılık hangi ameli işledin? Hangi şehevî arzunu kırdın? Hangi hiddetini yendin? Sana gelmeyen hangi akrabâna gittin? Kardeşinin hangi kusurunu bağışladın? Allah için hangi yakınından uzaklaştın veya Allah rızâsı için hangi uzağındakine yaklaştın?..” (İhyâ, c. II, s. 402)

O hâlde biz de kendi hâlimizi bir mîzân edelim:

Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’e benzeyebilme gayretimiz, O’na itaatimiz ve O’nun yolundaki fedakârlıklarımız hangi ölçüde? Unutmayalım ki Efendimiz’e olan itaatimiz, Allâh’a duyduğumuz muhabbetin de seviyesini gösteren berrak bir ayna hükmündedir.

Nitekim âyet-i kerîmede Cenâb-ı Hak şöyle buyurmaktadır:

“(Rasûlüm!) De ki: Eğer Allâh’ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah son derece bağışlayıcı ve esirgeyicidir.” (Âl-i İmrân, 31)

Resûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz de:

“–İstemeyenler dışında, ümmetimin tamamı Cennet’e girer.” buyurmuştu. Bunun üzerine:

“–Ey Allâh’ın Elçisi! Cennet’e girmeyi kim istemez ki?” denildi.

Peygamber Efendimiz -sallâllâhu aleyhi ve sellem-:

“–Bana itaat edenler Cennet’e girer; bana karşı gelenler, Cennet’i istememiş demektir.” buyurdular. (Buhârî, İ‘tisâm, 2)

Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in terbiyesinde yetişip O’nun ahlâkıyla ahlâklanan ve O’nun gönül dokusundan hisseler alan bir sahâbînin şu hâli, Cennet yolcularına ne yüce bir ahlâk ufku sergilemektedir:

Enes bin Mâlik -radıyallâhu anh- şöyle nakleder:

Rasûl-i Ekrem -sallâllâhu aleyhi ve sellem- ile beraber oturuyorduk. Buyurdular ki:

“–Şimdi yanınıza Cennetlik bir adam gelecektir.”

Bir de baktık ki Ensâr’dan, abdest suyu sakalından damlayan ve ayakkabılarını sol eline asmış bir adam çıkageldi. Ertesi gün olunca Rasûl-i Ekrem -sallâllâhu aleyhi ve sellem- yine evvelki gibi söyledi. Bu adam yine önceki gibi çıkageldi. Üçüncü gün olunca Rasûl-i Ekrem Efendimiz yine aynı sözü tekrar etti ve yine aynı adam ilk hâliyle geldi. Rasûl-i Ekrem -sallâllâhu aleyhi ve sellem- kalkınca Abdullah bin Amr -radıyallâhu anh-, o adamı takip etti ve ona:

“–Ben babamla münâkaşa ettim, üç gün onun yanına gitmeyeceğime yemin ettim. Bu zaman zarfında beni evinde misafir eder misin?” dedi.

Adam:

“–Olur.” dedi.

Daha sonra Abdullah bin Amr -radıyallâhu anh- şöyle anlattı:

“Üç geceyi onunla bir arada geçirdik. Fakat gece kalktığını görmedim. Ancak sabah namazına kadar uyandıkça Allah Teâlâ’yı zikretti ve tekbir getirdi. Onun hayırdan başka bir şey söylediğini de işitmedim. Üç gün geçince sanki onun amelini küçümser gibi oldum ve dedim ki:

«–Ey Allâh’ın kulu! Babam ile benim aramda bir ihtilâf vâkî değildir. Fakat Rasûl-i Ekrem’in senin için üç kere; “Şimdi yanınıza Cennetlik bir adam gelecektir.” buyurduğunu işittim. Üç defa da sen çıkageldin. Ne gibi ameller işlediğini öğrenmek için senin yanında kalmak ve seni örnek almak istedim. Fakat büyük bir amel işlediğini de görmedim. Seni, Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’in söylediği mertebeye ulaştıran amel nedir?»

O zât:

«–Şu gördüğünden başkası değildir.» dedi.

Ben ayrılmak için dönünce ardımdan seslendi ve dedi ki:

«–Benim amelim, senin gördüğünden başkası değildir. Ancak ben müslümanlardan hiç kimseye kalbimde kin tutmam (gönlüm bütün müslümanlara muhabbetle doludur) ve Allâh’ın verdiği herhangi bir hayırdan dolayı da kimseye aslâ hased etmem.»

Bunun üzerine:

«–İşte seni o dereceye ulaştıran bu hâlindir.» dedim.” (Ahmed, III, 166)

Ÿ Edep ve Hayâ:

Edep, İslâm nazarında o kadar ehemmiyetlidir ki, onu kısaca târif etmek için “Dîn, bir edepler bütünüdür.” denilebilir.

Akıl ve hikmet nazarıyla bakıldığında Kur’ân-ı Kerîm’de en fazla üzerinden durulan mevzuun, edep ve hayâ olduğu görülür. Ondaki târihî kıssalar dahî edep ve hayâyı, yani davranış mükemmelliğini ve Allah korkusu sebebiyle kötülüklerden sakınmayı telkin maksadıyla zikredilmiştir. Mevlânâ Hazretleri bunu ne güzel ifâde eder:

“Her kim edepten nasîbini almamışsa, o insan değildir. Çünkü insanla hayvan arasındaki fark, edeptir.”

“Gözünü aç da Allâh’ın kelâmına baştanbaşa bir bak! Âyet âyet bütün Kur’ân edep tâliminden ibârettir!”

“«–Îman nedir?» diye aklıma sordum. Aklım da kalbimin kulağına eğilip; «–Îman edepten ibârettir...» diye fısıldadı.”

“Cenâb-ı Hak’tan bizi edepli olmaya muvaffak kılmasını isteyelim. Çünkü edebi olmayan kimse, Allâh’ın lûtfundan mahrum kalmıştır…”

“Dost yolunda lâubâlîlik eden, başkalarının da yolunu kesmiş olur. Böyle bir kimse nâmerttir. Her kim bu yolda küstah olursa, onun âkıbeti, üzüntü ve pişmanlık vâdisinde boğulmaktır.”

“Felek, edebi sâyesinde nûra bürünmüş, melek de edebi yüzünden mâsum ve temiz olmuştur.”

“İblis’in ilâhî kapıdan kovulması, Cenâb-ı Hakk’ın karşısında edepsizce konuşmasındaki cür’etindendir. Eğer şeytanın başını ezmek istersen, gözünü aç ve gör; şeytanı kahreden, edeptir.”

“İnsanoğlunda edep bulunmazsa, o gerçekte insan değildir. Zira insan ile hayvan arasındaki fark, edeptir.”

Bir sultânın veya yüksek mevkî sahibi birinin huzûrunda olanlar, dışarıdaki gibi serbest davranamaz, bulundukları yer ve makâma uygun olan edepli tavırlar sergilemeye gayret ederler. Kâmil mü’minler de her an Allâh’ın huzûrunda bulundukları idrâkiyle yaşadıklarından, edebe çok îtinâ gösterirler. Böylece edep hâli, onların bütün hayatlarına akseder. Yani onlar:

“…Her nerede olursanız olun, O (Allah) sizinle beraberdir...” (el-Hadîd, 4) sırrının âşinâları olarak her anlarını Allâh ile beraberlik şuuruyla yaşarlar.

İbn-i Mes’ûd -radıyallâhu anh- şöyle nakleder:

Bir gün Peygamber Efendimiz -sallâllâhu aleyhi ve sellem-:

“–Allah’tan hakkıyla (gereği gibi) hayâ edin!” buyurdu. Biz:

“–Ey Allâh’ın Rasûlü! Elhamdülillâh, Allah’tan hayâ ediyoruz.” dedik. Bunun üzerine Efendimiz şu îzahta bulundu:

“–Söylemek istediğim, sizin anladığınız hayâ değildir. Allah’tan hakkıyla hayâ etmek; başı ve üzerindeki âzâları, bedeni ve ondaki âzâları muhâfaza etmeniz, ölümü ve toprakta çürümeyi hatırlamanızdır. Âhireti dileyen, dünyanın ziynetini terk edip âhireti bu hayata tercih etmelidir. İşte kim bu söylenenleri yerine getirirse, Allah’tan hakkıyla hayâ etmiş olur.” (Tirmizî, Kıyâmet, 24/2458)

Ÿ Tezkiye:

Cenâb-ı Hak buyurur:

“Şüphesiz Allah, içlerinden kendilerine Allâh’ın âyetlerini okuyan, onları tezkiye eden (kötülüklerden ve inkârdan temizleyen), Kitap ve hikmeti öğreten bir Peygamber göndermekle, mü’minlere büyük bir lûtufta bulunmuştur. Hâlbuki daha önce onlar, apaçık bir sapıklık içinde idiler.” (Âl-i İmrân, 164)

İç âlemi menfîliklerden temizleyip arındırmak demek olan tezkiyenin başı; küfürden, nifaktan, büyük ve küçük şirkten temizlenmektir.

Zira Cenâb-ı Hakk’ın kullarına emrettiği bâtınî farzların en mühimi, O’nun varlığına ve birliğine îman edip O’na hiçbir şeyi ortak koşmamaktır.

Resûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şöyle buyurmuşlardır:

“Allâh’a ortak koşmadan ölen, Cennet’e girer; Allâh’a şirk koşarak ölen de Cehennem’i boylar.” (Müslim, Îmân, 151)

İnsanlar önce küfür, nifak ve şirkten temizlenmeli ki kendilerine gelen ilâhî hakîkatleri kabul edebilsinler. Bu, önce yaranın mikrobunu temizleyip sonra merhem sürmek gibidir. Nitekim Mecelle kâidelerinden birinde denildiği gibi; “Def’-i mefâsid, celb-i menâfîden evlâdır.” Yani kötü ve zararlı şeyleri bertaraf etmek, güzel ve faydalı şeyleri kazanmaktan daha öncelikli bir vazifedir. Kelime-i tevhîd de önce “lâ ilâhe” ile başlar. Yani kulu Allah’tan uzaklaştıran her şeyi kalpten nefyedip ardından kalbin o arı-duru zemininde “illâllah” yani “yalnızca Allah vardır” hakîkatini sâbitlemekle tevhid kalbe nakşolur.

Tezkiye de iç âlemi menfîliklerden te­miz­le­yip kö­tü­lük­ler­den ko­ru­duk­tan son­ra, îman, ir­fan, ilim, hik­met, ha­yır­lı duy­gu­lar, gü­zel huy­lar gi­bi tak­vâ has­let­le­riy­le tez­yîn etmektir.

Ta­sav­vuf­ta tez­ki­ye, nef­sin is­tek­le­ri­ni asgarîye indirerek onun be­den üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti­ni kır­mak ve bu sû­ret­le rû­hun hü­küm­ran­lı­ğı­na im­kân sağ­la­mak­tır. Bu da an­cak nef­se kar­şı irâ­de­yi güç­len­di­re­cek olan “ri­yâ­zat” ve “mücâhede” yo­luy­la mümkün olabilir. Yani aşırı isteklerine karşı nefse gem vurup onu istemediği birtakım hizmet, gayret ve fedakârlıklara zorlamakla temin edilebilir.

Nef­si, mut­lak sû­ret­te ber­ta­raf et­mek müm­kün ol­ma­dı­ğı gi­bi, esâsen dînin böyle bir emri de yoktur. Tez­ki­ye, nef­sâ­nî te­mâ­yül­le­rin ilâ­hî hudutlar ve meşrû ölçüler çer­çe­ve­sin­de diz­gin­le­nip ter­bi­ye edil­me­si de­mek­tir.

Tezkiye, bütün mânevî kirlerin anası olan dünya ihtirâsından kurtulmayı da ifâde eder.

Tezkiye aynı zamanda artmak ve rûhen tekâmül etmek mânâlarına gelir. Bu mânâ çerçevesinde tezkiye, esâsen mânevî eğitimin bütün seyrini ifâde eder. Cenâb-ı Hak buyurur:

“Ger­çek­ten te­zkiye olan ve Rab­bi­nin is­mi­ni zik­re­dip O’na kul­luk eden kim­se, şüp­he­siz kur­tu­lu­şa er­miş­tir.” (el-A‘lâ, 14-15)

“Nefse ve onu yaratılış maksadına uygun olarak şekillendirip fücûr ve takvâsını (iyilik ve kötülüklerini) ilhâm edene yemin ederim ki, nefsini kötülüklerden arındıran (maddî ve mânevî kirlerden temizleyen) mutlakâ kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de elbette hüsrâna uğramıştır.” (eş-Şems, 7-10)

Ÿ İhlâs:

Allah katında amellerin makbûliyetinin asıl şartı, ihlâstır. İhlâs, amelleri sırf rızâ-yı ilâhîyi kastederek îfâ etmek ve onlar üzerine dünyevî ve nefsânî gâyelerin gölgesini dahî düşürmemektir.

Beden için ruh ne ise, amel için ihlâs da o mesâbededir. İhlâssız amel; özden mahrum bir şekildir, dolayısıyla da kuru bir yorgunluktan ibârettir.

Resûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz:

“Ameller, niyetlere göredir...” buyurmuşlardır. (Buhârî, Îmân, 41)

Kullukta rızâ-yı ilâhîden gayri bütün gâyeleri gönülden söküp atmak, müslümanın en mühim vazifesidir. Cenâb-ı Hak şöyle buyurur:

“(Ey Rasûlüm!) Şüphesiz ki Kitâb’ı Sana hak olarak indirdik. O hâlde Sen de dîni Allâh’a has kılarak (ihlâs ile) kulluk et!” (ez-Zümer, 2)

“De ki: Ben, dîni Allâh’a has kılarak ihlâslı bir şekilde O’na kulluk etmekle emrolundum.” (ez-Zümer, 11)

Zünnûn-ı Mısrî Hazretlerinin şu sözü pek meşhurdur:

“İnsanlar hep ölüdür, ancak âlimler müstesnâ! Âlimlerin hepsi uykudadır, ancak (bildikleriyle) amel edenler müstesnâ! Amel sahiplerinin hepsi de gurura kapılıp aldanırlar, ancak Allâh’ın ihlâsa erdirdiği kullar müstesnâ! İhlâs sahibi kullar da (bu dünyada her an) büyük bir tehlike ile karşı karşıyadırlar.” (Beyhakî, Şuab, IX, 181)

Ÿ Tefekkür:

İnsanoğlunu mânevî zirvelere götürecek en büyük vâsıtalardan biri de, sükûtun derinliklerine dalarak hakîkati tefekkür etmektir.

Vahyin aydınlığında gerçekleşen bir tefekkür, bir îman anahtarıdır. İnsan, hayatı boyunca tefekkürle duygu derinliğinde ne kadar mesafe katederse, ilâhî muhabbetten de o kadar nasîb alır ve ebedî âlemdeki saâdeti o nisbette fazla olur.

Cenâb-ı Hak, âyet-i kerîmelerde kullarını tefekküre dâvet ederek şöyle buyurur:

“Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde akl-ı selîm sahipleri için gerçekten açık ibretler vardır.” (Âl-i İmrân, 190)

“Onlar, ayakta dururken, otururken, yanları üzerine yatarken (her vakit) Allâh’ı zikrederler, göklerin ve yerin yaratılışı hakkında derin derin tefekkür ederler (ve şöyle derler:) «Rabbimiz! Sen bunu boşuna yaratmadın. Sen’i tesbîh ederiz. Bizi Cehennem azâbından koru!»” (Âl-i İmrân, 191)

“(İnsanlar) devenin nasıl yaratıldığına, göğün nasıl yükseltildiğine, dağların nasıl dikildiğine, yeryüzünün nasıl yayıldığına bir bakmazlar mı?” (el-Ğâşiye, 17-20)

Eşsiz bir hidâyet ve saâdet rehberi olan Kur’ân-ı Kerîm, ilk âyetinden son âyetine kadar, insanı sürekli tefekküre dâvet ederek, yaratılışındaki hikmetleri, kâinattaki hârikulâde nizâmı ve Kur’ân-ı Kerîm’in bir beyan mûcizesi olduğunu düşünmesini ister. Yine Kur’ân-ı Kerîm; “Akıl erdirmiyor musunuz, tefekkür etmez misiniz, ibret almaz mısınız?” gibi ifâdelerle insanları îkâz eder. Dolayısıyla insanlık haysiyetine lâyık bir şekilde yaşamak, rûhen derinlik ve dirilik kazanmak isteyen herkes, Kur’ân-ı Kerîm’in istikâmetlendirdiği bu tefekkür dünyasına girmek mecburiyetindedir.

Bu yolda mü’mine kolaylık sağlayacak üç mühim husus vardır. Bunlar:

1. Seherlerden mânen istifâde edebilmek.

Cenâb-ı Hak, kendisine yakınlaşmak isteyen kullarının seherlerden istifâde etmelerine işaret buyurmaktadır.[9] Zira seherler;

• İstiğfârın en makbul zamanıdır.

• Kelime-i tevhîd ile îmânı yenilemenin,

• Salevât-ı şerîfelerle Peygamber Efendimiz’e selâm gönderip muhabbetlerimizi arz etmenin en feyizli vakitleridir.

• Havanın loş karanlığında tefekkür-i mevt ile âdeta kabir iklimine girmenin bir ön hazırlığıdır.

2. Sâdıklarla beraber olabilmek.

Cenâb-ı Hak; “Ey îmân edenler! Allah’tan korkun ve sâdıklarla beraber olun.” (et-Tevbe, 119) buyurmaktadır. Sâlih ve sâdık kimselerden gönle müsbet tesirler gelir. Dolayısıyla sâlihlerle beraber olmaya çalışan kişi sâlihleşir, zâlimlerle beraber olan ise zâlimleşir.

3. Helâl lokmalardan güç alabilmek.

Helâl lokma, kişiyi hayra, haram lokma da şerre yönlendirir.

Şayet, bu üç hâlin tersi olursa, yani;

- Seherler gaflet uykusunda ziyan edilirse,

- Sâlih ve sâdıklarla beraber olmak yerine gâfil ve zâlimlerle beraber olunursa,

- Yenilen lokmanın da helâliyetine dikkat edilmezse, kişi müsbet enerji yerine menfî enerji alır. Bu da insanın tefekkürünü ifsâd eder, kulluk vazifelerinde kişiye gaflet ve hantallık verir.

Ÿ Tevâzu:

Tevâzu/alçak gönüllü olmak; kulun evvelâ Cenâb-ı Hakk’ın sonsuz kudret ve azameti karşısında hiçlik, yokluk ve âcizliğinin idrâkine ermesi, diğer bir ifâdeyle haddini bilmesidir.

Allah Teâlâ âhiret saâdetini; dünyadayken haşmet ve azamet taslamayan, fesat çıkarmayan ve gönlü Allah korkusu ve muhabbetiyle dolu olanlara nasîb eyleyeceğini vaad etmiştir.[10] Zira tevâzu nîmetinden uzaklaşıp gurur ve kibre kapılanlar, nefislerinin hevâ ve heveslerini putlaştırmaktan kurtulamamışlardır.

Allah Resûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şöyle buyurmuşlardır:

“Size Cennetlikleri bildireyim mi? Onlar hem zayıf oldukları hem de halk tarafından zayıf görüldükleri için kimsenin önemsemediği, fakat «şöyle olacak» diye yemin etseler, isteklerini Allâh’ın gerçekleştireceği kimselerdir.

Size Cehennemliklerin kimler olduğunu söyleyeyim mi? Katı kalpli, kaba, cimri ve kurularak yürüyen kibirli kimselerdir.” (Buhârî, Eymân 9, Tefsîr 68/1, Edeb 61; Müslim, Cennet, 47)

Bu itibarla Cenâb-ı Hak hem kendisine hem de kullarına karşı dâimâ mütevâzı olmamızı emretmiştir. Âyet-i kerîmelerde buyrulur:

“Sana tâbî olan mü’minlere alçak gönüllü davran!” (eş-Şuarâ, 215)

“Rahmân’ın kulları öyle kimselerdir ki, yeryüzünde vakar ve tevâzu ile yürürler, câhiller kendilerine (hoşa gitmeyecek) lâflarla sataştığı zaman, «Selâm!» derler (geçerler).” (el-Furkân, 63)

Yûsuf-i Esbat Hazretleri, tevâzu hâlini kâmil mânâda yaşamayı şöyle îzâh eder:

“Sabahleyin evinden dışarı çıktığında kime rastlarsan, kendinden üstün göresin. Tevâzu odur ki, kim sana hak bir şey söylerse onu kabûl edesin ve senden aşağıdakileri kendinden üstün bilesin. Seni kötüleyenle medheden, katında eşit olsun…”

Nitekim Resûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şöyle buyurmuşlardır:

“Allah Teâlâ bana; «O kadar mütevâzı olun ki, kimse kimseye böbürlenmesin; kimse kimseye zulmetmesin!» diye emretti.” (Müslim, Cennet, 64)

“Kim Allah Teâlâ’nın rızâsı için (Allâh’ın kullarına karşı) bir derece tevâzu gösterirse, bu sebeple Allah onu bir derece yükseltir...” (İbn-i Mâce, Zühd, 16)

Şâirin dediği gibi:

Mazhar-ı feyz olamaz düşmeyicek hâke nebât

Mütevâzı olanı rahmet-i Rahmân büyütür.

Yani:

“Tohum toprağa düşmedikçe büyüyüp bereketlenemez. Alçak gönüllü olanı Allah merhametiyle büyütüp yükseltir.”

Ÿ El-Emîn ve Es-Sâdık Olabilmek:

Bir mü’min, etrafına dâimâ İslâm şahsiyet ve karakterinin gerektirdiği huzuru tevzî etmelidir. Elinden, dilinden, her türlü fiiliyâtından insanların emîn olduğu güvenilir kimse olmalıdır. Yalan dolan, kandırma, sahtekârlık ve hilekârlık gibi çirkin vasıflar, hayatının hiçbir ânında olmamalıdır.

Ebû Mûsâ -radıyallâhu anh- şöyle der:

“–Ey Allâh’ın Rasûlü! Müslümanların en fazîletlisi kimdir?” diye sordum.

“–Dilinden ve elinden müslümanların emniyette olduğu kimse.” cevâbını verdiler. (Buhârî, Îmân 4, 5, Rikāk 26; Müslim, Îmân, 64, 65)

Yine Efendimiz -sallâllâhu aleyhi ve sellem- şöyle buyururlar:

“Şüphesiz ki sözde ve işte doğruluk, hayra ve üstün iyiliğe yöneltir. İyilik de Cennet’e iletir. Kişi doğru söyleye söyleye Allah katında sıddîk (doğru insan) diye kaydedilir. Yalancılık, (insanı) fücûra (yoldan çıkmaya) sürükler. Fücûr da Cehennem’e götürür. Kişi yalancılığı meslek edinince Allah katında kezzâb (çok yalancı) diye yazılır.” (Buhârî, Edeb, 69; Müslim, Birr, 103-105)

Ÿ Sabır:

Sabır; maddî ve mânevî bakımdan değişen şartlar karşısında dengeyi bozmamak, îtidâli muhâfaza etmek, iptilâlara tahammül göstermek, acılara katlanmak, sıkıntı ve meşakkatlere mukâvemet göstermek, başa gelen her türlü imtihan tecellîleri karşısında dîn ve îmandan tâviz vermemektir.

Bu yönüyle sabır, güzel ahlâkın ağırlık merkezi, îmânın yarısı, ferah ve saâdetin anahtarıdır.

Sabrın ilk şartı, onu gerektiren hâdiseyle ilk karşılaşıldığında gösterilmesidir. Vaktinde gösterilmeyen bir sabrın, fazla bir mükâfâtı yoktur.[11]

Sabrın dünyevî tarafı ne kadar acıysa, uhrevî tarafı o kadar parlak olacaktır. Sabrın acılarını sîneye çekebilenler; Allâh’ın rızâsına, dolayısıyla da ebedî saâdet yurdu olan Cennet’e nâil olurlar.

Âyet-i kerîmelerde buyrulur:

“Ey îmân edenler! Sabır ve namazla Allah’tan yardım isteyin. Muhakkak ki Allah sabredenlerle beraberdir.” (el-Bakara, 153)

“Ey îmân edenler! Sabredin, sebat gösterin, hazırlıklı ve uyanık olun. Allah’tan korkun ki kurtuluşa eresiniz.” (Âl-i İmrân, 200)

“…Sabredenlere, mükâfatları elbette hesapsız ödenecektir.” (ez-Zümer, 10)

Allah için gösterilen sabrın mükâfâtının ancak Cennet olduğunu gösteren şu hâdise ne kadar ibretlidir:

Abdullah bin Abbâs -radıyallâhu anhumâ- bir gün Atâ bin Ebî Rebâh’a:

“–Sana Cennetlik bir kadın göstereyim mi?” dedi. O da:

“–Evet, göster!” deyince İbn-i Abbâs şöyle dedi:

“–Şu siyah kadın var ya! İşte bu kadın, Fahr-i Kâinât Efendimiz’e geldi ve:

«–Beni sara tutuyor ve üstüm başım açılıyor. İyileşmem için Allâh’a duâ eder misiniz?» dedi.

Allah Resûlü -sallâllâhu aleyhi ve sellem-:

«–Eğer sabredeyim dersen, sana Cennet vardır. Ama yine de sen istersen, şifâ vermesi için Allâh’a duâ ederim.» buyurdu.

Bunun üzerine kadın:

«–Hastalığıma sabrederim. Ancak sara tuttuğu zaman üstümün başımın açılmaması için duâ buyurunuz.» dedi. Resûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- de onun için Allâh’a niyazda bulundu.” (Buhârî, Merdâ, 6; Müslim, Birr, 54)

İşte başa gelen iptilâlara Allâh’ın rızâsını umarak gösterilen sabrın, Hak katındaki yüksek kıymeti…

Dipnotlar:

[1] İbn-i Sa‘d, IV, 313.

[2] Ayrıca bkz. Ebû Dâvûd, Tatavvu, 22; Tirmizî, Salât, 169; Nesâî, Tatbîk, 80, 89.

[3] Ayrıca bkz. Ebû Dâvûd, Tatavvu, 1; Tirmizî, Salât, 189; Nesâî, Kıyâmü’l-Leyl, 66, 67.

[4] Ayrıca bkz. İbn-i Mâce, İkâmet 174, Et’ime 1.

[5] Ayrıca bkz. Nesâî, Salât, 10.

[6] Bkz. ez-Zâriyât, 56.

[7] İmâm-ı Rabbânî, Mektûbât, III, 87-88, no: 87.

[8] Buhârî, Edeb, 96.

[9] Bkz. Âl-i İmrân, 17; ez-Zümer, 9; el-Furkân, 64.

[10] Bkz. el-Kasas, 83.

[11] Bkz. Buhârî, Cenâiz, 32. Hadîs-i şerîfin metni için bkz. sf. 174.

Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Ebediyet Yolculuğu, Erkam Yayınları